Leczenie zespołu policystycznych jajników

Co to jest zespół policystycznych jajników (PCOS)?

Choroba policystycznych jajników, inaczej zespół policystycznych jajników (PCOS – Polycystic Ovary Syndrome) to zaburzenie endokrynne dotykające kobiety w wieku reprodukcyjnym. PCOS jest najczęstszym zaburzeniem hormonalnym u kobiet w wieku rozrodczym i jednocześnie najczęstszym źródłem niepłodności żeńskiej. Jego nazwa pochodzi od specyficznego obrazu jajników w USG, w których zauważalne są liczne pęcherzyki – i choć dojrzewa w nich komórka jajowa, to zazwyczaj nie przedostaje się ona do jajowodu, przez co nie dochodzi do zapłodnienia. Ostatecznie pęcherzyki obumierają i przekształcają się w niewielkie torbiele.

Definicja PCOS

Policystyczny zespół jajników to zaburzenie endokrynne, które w zależności od przyjętego zestawu kryteriów diagnostycznych charakteryzuje się występowaniem cykli bezowulacyjnych oraz nadprodukcją męskich hormonów płciowych, czyli androgenów. Mechanizm jego powstawania jest złożony, przy czym mogą na niego wpływać zarówno czynniki genetyczne, jak i endokrynologiczne, metaboliczne i środowiskowe. W trakcie tej specyficznej choroby jajników w organizmie kobiety dochodzi do szeregu zmian, za które odpowiadają przede wszystkim androgeny, wpływające na ogólne funkcjonowanie gospodarki hormonalnej kobiety.

PCOS to inaczej:

• choroba jajników policystycznych,
• zespół wielotorbielowatych jajników,
• zespół drobnotorbielkowatych jajników,
• zespół Steina-Leventhala,
• czynnościowy (lub funkcjonalny) androgenizm jajnikowy,
• chroniczny, hiperandrogeniczny brak owulacji, „
• zespół policystycznych jajników,
• jajnikowy zespół dysmetaboliczny, „
• zespół sklerotycznych jajników.

Przyczyny PCOS

Przyczyny PCOS mają związek m.in. z predyspozycjami genetycznymi. Należy natomiast podkreślić, że do jego rozwoju może również dojść u kobiet, które w okresie życia płodowego były narażone na nadmierną ekspozycję na męskie hormony. Podwyższone ryzyko policystycznych jajników zauważa się też u pacjentek z nadwagą lub otyłością, a także tych, które wcześnie weszły w etap dojrzewania. Większe prawdopodobieństwo PCOS obserwuje się również u kobiet prowadzących niezdrowy tryb życia. Potencjalne mechanizmy, które mogą wpływać na rozwój zespołu policystycznych jajników, obejmują m.in.:

• nieprawidłową steroidogenezę jajnikową,
• nieprawidłową stymulację jajników,
• wewnętrzne defekty tkanki jajnikowej,
• hiperandrogenizm nadnerczowy i jajnikowy,
• oporność na insulinę,
• nieprawidłową sekrecję insuliny.

Epidemiologia i statystyki

Szacuje się, że PCOS dotyczy ok. 4–12% kobiet w wieku rozrodczym. Publikowane w różnych źródłach statystyki są natomiast niejednakowe. Jednocześnie uważa się, że zespół policystycznych jajników jest nadrozpoznawany, zwłaszcza wśród nastolatek. Między innymi z tego powodu niezbędna jest precyzyjna, odpowiednio zaplanowana i przeprowadzona diagnostyka. Należy mieć na uwadze, że PCOS może objawiać się w sposób niecharakterystyczny, co utrudnia postawienie jednoznacznej diagnozy.

Objawy PCOS

Zespół policystycznych jajników rozpoznaje się wtedy, kiedy w jajniku występuje 20 pęcherzyków o średnicy 2–9 mmbądź kiedy objętość jajnika to 10 cm3. Lekarze diagnozują PCOS na podstawie USG dróg rodnych, uwidaczniającego powiększone jajniki wypełnione wieloma pęcherzykami. Niezbędne są również badania hormonalne krwi, a w tym w szczególności oznaczenie wolnego testosteronu, androstendionu, a także DHEA-S i SHBG.

PCOS przynosi przy tym objawy psychiczne, a także te związane z miesiączkowaniem czy próbami uzyskania ciąży. Symptomy tego zaburzenia obejmują także dolegliwości dermatologiczne oraz nadmierną skłonność do tycia, co najczęściej w przypadku kobiet z PCOS prowadzi do otyłości centralnej.

Zespół policystycznych jajników – objawy:

• trudności w zajściu w ciążę,
• rogowacenie ciemne,
• rzadkie, nieregularne miesiączki lub ich brak,
• problemy skórne, a w tym m.in. trądzik, łysienie, łojotok,
• nadmierne owłosienie w typowych dla mężczyzn miejscach na ciele,
• nadmierna skłonność do tycia, otyłość centralna,
• długi PMS, a w tym m.in. wzdęcia, ból w miednicy, bóle pleców i wahania nastroju,
• zaburzenia w obszarze zdrowia psychicznego, m.in. depresja i zaburzenia lękowe.

Nieprawidłowości miesiączkowe

Wśród objawów PCOS dostrzegalnych przez pacjentkę mieszczą się przede wszystkim rzadkie, nieregularne miesiączki, a nawet ich brak. Możliwe są również intensywniejsze krwawienia menstruacyjne. Pamiętaj jednak o tym, że pojawienie się masywnych krwawień miesięcznych powinno skłonić Cię do konsultacji z lekarzem ginekologiem. Takie objawy stanowią jednocześnie wczesne oznaki raka endometrium – na które kobiety z zespołem policystycznych jajników są wyjątkowo narażone.

Objawy hirsutyzmu i trądziku

PCOS powoduje również szereg dolegliwości natury dermatologicznej. Pacjentki cierpiące na to zaburzenie obserwują u siebie m.in. trądzik, łojotok i łysienie. W związku z nagromadzeniem androgenów, czyli męskich hormonów płciowych, charakterystyczny jest też wówczas zarost na twarzy typu męskiego oraz łysienie androgeniczne. U kobiet z zespołem policystycznych jajników pojawia się także rogowacenie ciemne – ciemne plamki na skórze, o zabarwieniu od jasnobrązowego po ciemnobrązowe, a nawet czarne.

Zespół policystycznych jajników a ciąża

PCOS może również prowadzić do trudności w uzyskaniu ciąży – co wynika przede wszystkim z rzadkich owulacji lub ich braku. Problem niepłodności stanowi podstawowy objaw zespołu policystycznych jajników pomiędzy 25. a 45. rokiem życia. Należy przy tym podkreślić, że leczenie PCOS, które poprzedza wybór odpowiedniej metody, zależy w dużej mierze od stopnia zaawansowania pojawiających się zaburzeń. Kluczowa jest natomiast jak najszybsza interwencja lekarza.

Diagnozowanie zespołu policystycznych jajników

Diagnostyka PCOS obejmuje w szczególności wywiad lekarski oraz wykonanie badania USG dróg rodnych. Lekarz ginekolog rozmawia podczas takiej wizyty diagnostycznej z pacjentką na temat zauważanych przez nią objawów. Specjalista ocenia stan kobiety również na podstawie wyglądu jej jajników. Kluczowe są przy tym badania hormonalne, a w tym m.in. pomiar stężenia testosteronu czy gonadotropin – hormonu luteinizującego (LH) i hormonu folikulotropowego (FSH). Wśród badań dodatkowych natomiast wymienia się test OGTT, polegający na zmierzeniu stężenia glukozy na czczo oraz po 2 godzinach od przyjęcia roztworu glukozy, umożliwiającego ocenę gospodarki węglowodanowej.

Kryteria diagnostyczne

W procesie diagnostycznym PCOS wykorzystuje się tzw. kryteria Rotterdamskie, zgodnie z którymi rozpoznanie zespołu policystycznych jajników może nastąpić dopiero po spełnieniu przynajmniej 2 z 3 następujących kryteriów:

• policystyczny obraz jajników podczas USG,
• brak lub rzadko pojawiająca się owulacja,
• występowanie objawów wynikających z podwyższonego stężenia androgenów we krwi.

Badania i testy dla PCOS

Wszystkie badania hormonalne mające służyć diagnostyce PCOS należy wykonać w pierwszej fazie cyklu, czyli między 3. a 5. dniem od pojawienia się krwawienia menstruacyjnego. Należy do nich m.in. pomiar stężenia SHBG – białka wiążącego hormony płciowe czy androstendionu i dehydroepiandrosteronu (DHEA-S). Oznaczenie poziomu progesteronu natomiast, wykonywane w drugiej fazie cyklu, pozwala na ustalenie, czy u danej pacjentki występują cykle owulacyjne.

PCOS – badania:

• wywiad lekarski,
• test OGTT (dodatkowo),
• badanie USG przezpochwowe,
• pomiar stężenia progesteronu,
• pomiar stężenia testosteronu,
• pomiar stężenia SHBG,
• pomiar stężenia dehydroepiandrosteronu (DHEA-S),
• pomiar stężenia androstendionu,
• pomiar stężenia hormonu luteinizującego (LH),
• pomiar stężenia hormonu folikulotropowego (FSH).

Różnicowanie z innymi zaburzeniami

W procesie diagnostycznym niezbędne jest wykluczenie innych zaburzeń o podłożu hormonalnym, takich jak w szczególności:

• wrodzony przerost nadnerczy (WPN),
• hiperprolaktynemia, 
• akromegalia,
• zespół Cushinga,
• choroby tarczycy, 
• obecności guzów wydzielających męskie hormony płciowe.

Zespół policystycznych jajników – leczenie

Leczenie PCOS najczęściej rozpoczyna się od zmiany stylu życia, polegającej w szczególności na modyfikacji diety, eliminacji niezdrowych nawyków żywieniowych oraz na regularnej aktywności fizycznej, minimum 3–4 razy w tygodniu. Jeśli tak poprowadzona terapia okazuje się nieskuteczna, konieczne może okazać się wdrożenie leczenia farmakologicznego. W przypadku kobiet z PCOS starających się o potomstwo głównym celem podjętej kuracji jest przywrócenie cykli owulacyjnych.

Opcje leczenia farmakologicznego

Leki na zespół policystycznych jajników to przede wszystkim dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne. Należy natomiast zaznaczyć, że środki te, choć redukują objawy PCOS i zmniejszają ryzyko powikłań tego zaburzenia, są przeznaczone wyłącznie dla kobiet, które nie planują w najbliższym czasie zajścia w ciążę. W wybranych przypadkach wykorzystywane są również same antyandrogeny, dzięki którym możliwe jest wyeliminowanie objawów podwyższonego stężenia androgenów we krwi. Przy czym stosowanie takich leków musi być połączone z zabezpieczeniem pacjentki przed zajściem w ciążę – ze względu na ich potencjalnie negatywny wpływ na płód.

Zmiany stylu życia i zarządzanie masą ciała

Na leczenie PCOS bez hormonów składa się przede wszystkim zmiana stylu życia. Pacjentki cierpiące na zespół policystycznych jajników dążą w procesie terapeutycznym do utraty masy ciała – jeśli pojawia się oczywiście taka potrzeba. Zalecane jest im wówczas stosowanie diety bazującej na produktach o niskim indeksie glikemicznym oraz planowanie regularnych posiłków, zawierających duże ilości warzyw i owoców. Kluczowa jest przy tym aktywność fizyczna, podejmowana regularnie, tj. przynajmniej 3–4 razy w tygodniu.

Leczenie problemów z płodnością

W przypadku kobiet PCOS starających się o potomstwo bardzo często stosuje się cytrynian klomifenu. Jeśli podjęta terapia nie przynosi oczekiwanych rezultatów, niezbędne może okazać się przeprowadzenie indukcji owulacji za pomocą gonadotropin, a w ostateczności zapłodnienie pozaustrojowego. In vitro jest najbardziej zaawansowaną metodą leczenia PCOS wśród pacjentek, które pragną zajść w ciążę.

Wpływ PCOS na zdrowie ogólne

Nieleczone policystyczne jajniki mogą prowadzić do rozmaitych powikłań, co ma związek z występowaniem zaburzeń metabolicznych w postaci zachwiania równowagi lipidowej i węglowodanowej. Badania wykazały, że zespół policystycznych jajników podwyższa ryzyko rozwoju różnych chorób, takich jak przede wszystkim cukrzyca typu II, zespół metaboliczny, choroby układu krążenia, a nawet nowotwory błony śluzowej macicy. Dlatego im wcześniej zostanie wykryty oraz im szybciej podjęte zostaną odpowiednie kroki terapeutyczne, tym maleje ryzyko rozwoju innych poważnych schorzeń.

Najczęstsze pytania na temat zespołu policystycznych jajników

• Czym jest zespół policystycznych jajników (PCOS)?

  PCOS to stan, w którym kobieta ma wyższy poziom męskich hormonów (androgenów) i może doświadczać nieregularnych cykli menstruacyjnych, trudności z zajściem w ciążę, nadmiernego owłosienia ciała, trądziku i otyłości.

• Jakie są przyczyny PCOS?

  Dokładna przyczyna PCOS nie jest znana, ale genetyka, poziomy hormonów i odporność na insulinę uważane są za główne czynniki ryzyka.

• Jak diagnozuje się PCOS?

  Diagnoza PCOS jest stawiana na podstawie historii medycznej, badania fizykalnego, wyników badań krwi (poziom hormonów) oraz obrazowania jajników za pomocą ultrasonografii.

• Jakie są metody leczenia PCOS?

  Leczenie PCOS skupia się na zarządzaniu objawami i może obejmować zmiany stylu życia, takie jak dieta i ćwiczenia, leki na obniżenie poziomu insuliny, leczenie hormonami w celu regulacji cyklu menstruacyjnego oraz interwencje medyczne, jak metformina czy leki przeciwdziałające nadmiernej produkcji androgenów.

• Czy PCOS można wyleczyć?

  PCOS to przewlekłe zaburzenie, którego nie można całkowicie wyleczyć, ale można skutecznie zarządzać jego objawami i ograniczać wpływ na zdrowie.