Choroby odkleszczowe – profilaktyka, diagnostyka i leczenie

Jakie choroby przenoszą kleszcze?

Kleszcze mogą przenosić różnorodne drobnoustroje chorobotwórcze, w tym bakterie, wirusy i pierwotniaki. Lista chorób odkleszczowych jest długa, a ich przebieg może być łagodny lub prowadzić do poważnych powikłań.

Borelioza – borelioza z Lyme to najczęściej diagnozowana choroba odkleszczowa w Polsce i Europie. Jest wywoływana przez bakterie Borrelia burgdorferi i przenoszona na człowieka podczas ukąszenia przez zakażonego kleszcza. Pierwszym objawem u części chorych jest rumień wędrujący – czerwona, stopniowo powiększająca się plama wokół miejsca ukłucia. Jeśli zakażenie nie zostanie rozpoznane i leczone, może dojść do zajęcia układu nerwowego, stawów, a nawet serca.

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) – KZM to choroba wirusowa, która może prowadzić do poważnych powikłań neurologicznych. Pierwsze objawy przypominają grypę – gorączka, bóle głowy i osłabienie. Po kilku dniach może dojść do drugiej fazy choroby, w której wirus atakuje ośrodkowy układ nerwowy, powodując zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu.

Babeszjoza – babeszjoza to choroba wywoływana przez pierwotniaki z rodzaju Babesia. U osób z osłabionym układem odpornościowym może prowadzić do rozpadu krwinek czerwonych i ciężkiej anemii. Objawy obejmują gorączkę, dreszcze, bóle mięśni i zmęczenie.

Anaplazmoza (erlichioza) – anaplazmoza to bakteryjna choroba zakaźna, której objawy przypominają grypę – wysoka gorączka, bóle mięśni, dreszcze i ogólne osłabienie. W cięższych przypadkach może dojść do zaburzeń neurologicznych i niewydolności wielonarządowej.

Tularemia – tularemia to bakteryjna infekcja, która może prowadzić do powiększenia węzłów chłonnych, owrzodzeń skórnych i objawów grypopodobnych. W ciężkich przypadkach może dojść do zapalenia płuc i posocznicy.

Gorączka Q – gorączka Q jest wywoływana przez bakterię Coxiella burnetii. Może przebiegać bezobjawowo lub powodować wysoką gorączkę, bóle mięśni, zapalenie płuc i wątroby.

Riketsjozy (gorączki plamiste) – riketsjozy to grupa chorób bakteryjnych, które mogą powodować gorączkę, wysypkę i objawy neurologiczne. W niektórych przypadkach mogą prowadzić do ciężkich powikłań, takich jak zapalenie mięśnia sercowego.

Bartoneloza – wywołana przez bakterie z rodzaju Bartonella. Może powodować powiększenie węzłów chłonnych, gorączkę i objawy neurologiczne.

Które choroby stanowią w Polsce realne zagrożenie?

W Polsce i Europie największe ryzyko dla zdrowia człowieka stanowią borelioza z Lyme i kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). To właśnie te choroby są najczęściej diagnozowane i mają poważne konsekwencje zdrowotne.

Nieco rzadziej, ale również w Polsce, występuje babeszjoza, anaplazmoza, tularemia, gorączka Q, riketsjozy oraz bartoneloza. Choroby te mogą być groźne, szczególnie dla osób z osłabioną odpornością.

Natomiast dur powrotny, gorączka plamista Gór Skalistych, afrykańska gorączka odkleszczowa, krymsko-kongijska gorączka krwotoczna oraz anaplazmozy bydła to choroby występujące głównie poza Polską lub dotyczące zwierząt gospodarskich.

Jakie są pierwsze objawy chorób odkleszczowych?

Pierwsze objawy chorób odkleszczowych są różnorodne i zależą od rodzaju patogenu, który przedostał się do organizmu. Wiele infekcji przebiega początkowo łagodnie, przez co mogą zostać zbagatelizowane lub pomylone z grypą czy przeziębieniem. Jest to niebezpieczne, ponieważ opóźnienie w diagnostyce i leczeniu zwiększa ryzyko powikłań.

Borelioza – objawy

Borelioza często rozwija się podstępnie, a jej pierwsze objawy mogą pozostać niezauważone. Charakterystycznym symptomem, który pojawia się u części zakażonych, jest rumień wędrujący – czerwona plama, która stopniowo powiększa się, tworząc pierścieniowaty kształt. Może wystąpić od kilku dni do kilku tygodni po ukąszeniu. Nie zawsze jednak rumień się pojawia – brak tej zmiany skórnej nie wyklucza zakażenia boreliozą!

Oprócz zmian skórnych pacjent może odczuwać objawy ogólne, takie jak:

• bóle głowy i mięśni,
• zmęczenie,
• gorączkę i dreszcze,
• powiększenie węzłów chłonnych.

Jeśli borelioza nie zostanie wcześnie wykryta, może przejść w stadium rozsiane, w którym pojawiają się neurologiczne, stawowe i kardiologiczne powikłania.

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) – objawy

KZM to choroba wirusowa, której przebieg jest dwuetapowy. W pierwszej fazie (po 7-14 dniach od zakażenia) występują niespecyficzne objawy grypopodobne:

• gorączka,
• bóle głowy,
• osłabienie,
• bóle mięśni i stawów.

U około 30% zakażonych dochodzi do drugiej fazy choroby, gdy wirus atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Wówczas mogą pojawić się:

• silne bóle głowy,
• sztywność karku,
• wymioty,
• światłowstręt,
• zaburzenia świadomości,
• drgawki.

Nieleczone KZM może prowadzić do trwałych uszkodzeń neurologicznych, a w skrajnych przypadkach – do śmierci.

Babeszjoza – objawy

Babeszjoza atakuje krwinki czerwone i objawia się:

• wysoką gorączką,
• dreszczami,
• osłabieniem,
• bólami mięśni,
• ciemnym zabarwieniem moczu (spowodowanym rozpadem erytrocytów).

Zakażenie może przebiegać bezobjawowo, ale u osób z osłabionym układem odpornościowym prowadzi do ciężkiej anemii hemolitycznej, niewydolności narządowej, a nawet śmierci.

Anaplazmoza (erlichioza) – objawy

Anaplazmoza może objawiać się łagodnie, ale w niektórych przypadkach prowadzi do ciężkich powikłań.

Najczęściej występują:

• wysoka gorączka,
• dreszcze,
• bóle głowy i mięśni,
• uczucie ogólnego osłabienia,
• zaburzenia neurologiczne.

Niektóre przypadki anaplazmozy przebiegają bezobjawowo, co utrudnia diagnozę.

Tularemia – objawy

Pierwsze objawy tularemii zależą od postaci klinicznej choroby. Najczęściej występuje:

• gorączka,
• dreszcze,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• bolesne owrzodzenia skóry w miejscu ukąszenia.

W cięższych przypadkach dochodzi do zajęcia płuc i wystąpienia objawów podobnych do zapalenia płuc.

Gorączka Q – objawy

Objawy gorączki Q są niespecyficzne i obejmują:

• wysoką gorączkę,
• kaszel,
• bóle głowy,
• bóle mięśni i stawów,
• objawy ze strony układu oddechowego przypominające zapalenie płuc.

Przebieg choroby bywa bardzo różny – od łagodnego po ciężki, prowadzący do zapalenia wątroby czy zapalenia wsierdzia.

Riketsjozy (gorączki plamiste) – objawy

Riketsjozy mogą objawiać się:

• wysoką gorączką,
• wysypką plamistą,
• bólami głowy i mięśni,
• nudnościami i wymiotami.

Niektóre przypadki mogą prowadzić do poważnych powikłań, takich jak zapalenie serca czy opon mózgowych.

Bartoneloza – objawy

Bartoneloza może wywoływać przewlekłą gorączkę, powiększenie węzłów chłonnych oraz objawy neurologiczne. W niektórych przypadkach może dojść do zajęcia serca lub wątroby.

Jakie badania wykrywają choroby odkleszczowe?

Diagnoza chorób odkleszczowych opiera się na analizie objawów klinicznych, historii kontaktu z kleszczem oraz wynikach badań laboratoryjnych. Wczesne rozpoznanie jest kluczowe, ponieważ wiele z tych chorób może prowadzić do poważnych powikłań, jeśli nie zostaną odpowiednio wcześnie leczone.

Metody diagnostyczne różnią się w zależności od rodzaju choroby. W przypadku boreliozy badania laboratoryjne są zalecane dopiero po upływie kilku tygodni od zakażenia, ponieważ wcześniej organizm może nie wytworzyć wykrywalnych poziomów przeciwciał. Natomiast w przypadku kleszczowego zapalenia mózgu lub innych infekcji wirusowych oznaczenie przeciwciał może być skuteczne już w początkowej fazie choroby.

Badania diagnostyczne w boreliozie:

• test ELISA,
• test Western Blot,
• badanie PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy),
• badania krążących kompleksów immunologicznych (KKI),
• ocena antygenu CD57 na komórkach NK.

Badania wykrywające kleszczowe zapalenie mózgu (KZM):

• badanie przeciwciał IgM i IgG metodą ELISA,
• analiza płynu mózgowo-rdzeniowego (punkcja lędźwiowa),
• badanie PCR.

• babeszjoza – rozpoznawana na podstawie badania mikroskopowego krwi oraz testów PCR wykrywających DNA pierwotniaka;
• anaplazmoza (erlichioza) – wykrywana za pomocą badań PCR oraz testów serologicznych na obecność przeciwciał;
• tularemia – diagnozowana na podstawie hodowli bakterii, testów serologicznych oraz PCR;
• gorączka Q i riketsjozy – potwierdzane za pomocą badań serologicznych oraz PCR.

Jak skutecznie leczyć choroby odkleszczowe?

Leczenie chorób odkleszczowych różni się w zależności od czynnika wywołującego infekcję. W przypadku infekcji bakteryjnych stosuje się antybiotyki, natomiast choroby wirusowe leczone są objawowo, ponieważ nie istnieją skuteczne leki przeciwwirusowe na KZM.

Leczenie boreliozy

Boreliozę leczy się antybiotykami. Najczęściej stosowane to:

• doksycyklina – antybiotyk z grupy tetracyklin, skuteczny w leczeniu boreliozy na każdym etapie choroby;
• amoksycylina – stosowana u dzieci i kobiet w ciąży;
• cefuroksym – alternatywa dla pacjentów, którzy nie tolerują doksycykliny.

Leczenie KZM

Nie istnieje skuteczna terapia przeciwwirusowa na KZM. Leczenie polega na łagodzeniu objawów:

• obniżanie gorączki i leczenie przeciwbólowe;
• leczenie przeciwzapalne;
• w ciężkich przypadkach – hospitalizacja i terapia wspomagająca funkcje neurologiczne.

Leczenie innych chorób odkleszczowych

• babeszjoza – leki przeciwpierwotniakowe (np. atowakwon + azytromycyna);
• anaplazmoza – antybiotyki z grupy tetracyklin (np. doksycyklina);
• tularemia – streptomycyna lub doksycyklina;
• riketsjozy – doksycyklina jako lek pierwszego wyboru.

Czy choroby odkleszczowe są wyleczalne?

Większość chorób odkleszczowych można skutecznie wyleczyć, jeśli zostaną wcześnie zdiagnozowane i odpowiednio leczone. Jednak w niektórych przypadkach infekcja może prowadzić do poważnych powikłań lub mieć przewlekły przebieg.

Jak chronić się przed kleszczami?

Kleszcze są powszechnie spotykane w lasach, parkach, na łąkach, w ogrodach, a nawet na miejskich skwerach. Ponieważ mogą przenosić groźne choroby zakaźne, kluczowe znaczenie ma skuteczna ochrona przed ich ukąszeniami. Profilaktyka obejmuje kilka podstawowych zasad, które pozwalają znacząco zmniejszyć ryzyko zakażenia.

Odpowiedni ubiór – bariera mechaniczna

Noszenie odpowiedniej odzieży to jedna z najskuteczniejszych metod ochrony przed kleszczami. Wybierając się na spacer do lasu, na łąkę czy w inne miejsca, gdzie mogą bytować kleszcze, warto:

• zakładać długie spodnie i koszule z długimi rękawami,
• nogawki spodni wpuszczać w skarpetki,
• nosić jasne ubrania, na których łatwiej dostrzec kleszcze,
• zakładać nakrycie głowy, ponieważ kleszcze mogą dostać się do włosów.

Unikanie miejsc bytowania kleszczy

Kleszcze najczęściej bytują w wilgotnych, zacienionych miejscach z bujną roślinnością. Aby zmniejszyć ryzyko ukąszenia:

• unikaj chodzenia po wysokiej trawie i zaroślach,
• staraj się poruszać środkiem ścieżek w lesie,
• regularnie kosz trawę w ogrodzie, aby zmniejszyć liczbę kleszczy w pobliżu domu.

Stosowanie repelentów

Na rynku dostępne są liczne środki odstraszające kleszcze w formie sprayów, żeli czy kremów. Preparaty te zawierają substancje czynne, które zniechęcają pajęczaki do kontaktu ze skórą. Do najskuteczniejszych należą:

• DEET (N,N-Dietylo-m-toluamid) – działa odstraszająco na kleszcze i komary,
• Ikarydyna – mniej drażniąca dla skóry, ale równie skuteczna,
• olejek eukaliptusowy i cytronelowy – naturalne repelenty o łagodniejszym działaniu.

Dokładna kontrola ciała po powrocie do domu

Po powrocie z miejsc, gdzie występują kleszcze, należy dokładnie obejrzeć całe ciało. Szczególną uwagę warto zwrócić na:

• pachwiny,
• okolice za uszami,
• pępek,
• pachy,
• skórę głowy,
• obszar pod kolanami.

Dobrze jest również przejrzeć ubrania oraz strząsnąć je na świeżym powietrzu – kleszcze mogą znajdować się na odzieży i wpełznąć na skórę później.

Szybkie i prawidłowe usunięcie kleszcza

Jeśli mimo środków ostrożności dojdzie do ukąszenia, kluczowe jest jak najszybsze usunięcie kleszcza. Pajęczaka należy:

• chwycić pęsetą tuż przy skórze (nie za odwłok!),
• pociągnąć pewnym, jednostajnym ruchem do góry,
• zdezynfekować miejsce ukąszenia,
• nie smarować kleszcza tłuszczem, alkoholem ani lakierem do paznokci, ponieważ może to zwiększyć ryzyko zakażenia.

Czy istnieją szczepienia przeciwko chorobom odkleszczowym?

Obecnie dostępna jest tylko jedna szczepionka chroniąca przed chorobami odkleszczowymi – przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM). Jest to wirusowa infekcja atakująca ośrodkowy układ nerwowy, która może prowadzić do poważnych powikłań neurologicznych, a w skrajnych przypadkach nawet do śmierci. Szczepienie jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania tej chorobie, ponieważ nie istnieje leczenie przyczynowe KZM. Pełny schemat szczepienia obejmuje trzy dawki, podawane w określonych odstępach czasu, a dla utrzymania odporności konieczne jest przyjmowanie dawek przypominających co kilka lat. Szczepienie można rozpocząć o każdej porze roku, jednak zaleca się wykonanie pierwszej dawki zimą lub wczesną wiosną, aby zdążyć wytworzyć odporność przed okresem największej aktywności kleszczy.

Nie istnieje natomiast szczepionka przeciwko boreliozie ani innym chorobom odkleszczowym wywoływanym przez bakterie, pierwotniaki czy riketsje. Prace nad szczepionką przeciwko boreliozie trwają, jednak obecnie jedyną skuteczną metodą ochrony przed tą chorobą jest unikanie ukąszeń kleszczy oraz szybkie usunięcie pajęczaka, jeśli dojdzie do jego wczepienia w skórę. Szczepienia przeciwko innym chorobom odkleszczowym, takim jak babeszjoza, anaplazmoza, tularemia czy gorączka Q, również nie są dostępne dla ludzi, choć w niektórych przypadkach istnieją preparaty stosowane u zwierząt gospodarskich.