Co to są choroby psychosomatyczne i jak je leczyć?

Choroby psychosomatyczne – co to?

Schorzenie psychosomatyczne to takie, w którego rozwoju biorą udział czynniki psychologiczne. Wśród typowych reakcji psychosomatycznych znajdują się między innymi bóle, mdłości i uczucie swędzenia. Na rozwój, zaostrzenie i podtrzymanie zaburzenia mają więc wpływ czynniki o podłożu psychicznym, a w tym konflikty emocjonalne. Charakterystyczne dla przebiegu chorób psychosomatycznych jest również brak kontroli przez pacjenta nad symptomami somatycznymi. Do najczęstszych schorzeń tego typu zalicza się na przykład chorobę wrzodową żołądka, nadciśnienie tętnicze, choroby zapalne jelita grubego czy reumatoidalne zapalenie stawów.

Choroba psychosomatyczna nie jest tym samym, co zaburzenie hipochondryczne – u pacjentów, którzy na nie cierpią, pojawiają się rozmaite objawy somatyczne sugerujące konkretną chorobę fizyczną, pomimo tego, że nie zauważa się w organizmie zaburzeń mogących uzasadniać występujące dolegliwości. Oznacza to, że podczas badań lekarz nie może stwierdzić obecności choroby cielesnej, na którą wskazują pojawiające się dolegliwości. W przypadku choroby psychosomatycznej natomiast badania lekarskie mogą potwierdzić istnienie schorzenia fizycznego.

Jak dochodzi do rozwoju chorób psychosomatycznych?

Istnieją trzy popularne teorie wyjaśniające, w jaki sposób dochodzi do rozwoju schorzeń psychosomatycznych. Zgodnie z jedną z nich wynikają one z przewlekłego stresu psychologicznego, który może przyczyniać się do osłabienia konstytucjonalnego organów ciała, a w efekcie do pojawienia się objawów somatycznych. W ramach innej teorii zakłada się, że poszczególne rodzaje stresu mogą wywoływać konkretne choroby. W trzecim podejściu zaburzenia psychosomatyczne wynikają jednocześnie z predyspozycji fizjologicznych oraz stresu psychologicznego. Współcześnie natomiast uznaje się, że na rozwój dolegliwości tego typu wpływają zarówno czynniki biologiczne, jak i psychologiczne i społeczne.

Mechanizmy powstawania chorób psychosomatycznych nie są jednoznaczne. Istnieją jedynie teorie dotyczące etiologii zaburzeń psychosomatycznych. Niemniej wskazuje się jednocześnie na kilka czynników, które mogą mieć istotne znaczenie w procesie rozwoju opisywanych chorób. Należą do nich w szczególności bodźce psychologiczne, ale nie tylko. W grupie tej znajdują się też między innymi określone przekonania pacjenta na temat własnego zdrowia, jego stan emocjonalny, osobowość, a także stopień pobudliwości autonomicznej. Na rozwój schorzeń psychosomatycznych mogą również wpływać takie czynniki jak zwiększone napięcie mięśniowe, skutki hiperwentylacji, zaburzonego snu czy przewlekłego braku aktywności oraz upośledzona zdolność danej osoby do filtracji bodźców aferentnych.

Czynniki, które mogą wpływać na rozwój chorób psychosomatycznych:

• czynniki psychologiczne,
• przekonania co do własnego zdrowia,
• stan emocjonalny,
• osobowość,
• poziom pobudliwości autonomicznej,
• zwiększone napięcie mięśniowe,
• skutki hiperwentylacji,
• konsekwencje zaburzonego snu,
• skutki przewlekłego braku aktywności,
• upośledzona zdolność do filtracji bodźców aferentnych.

Choroba psychosomatyczna – objawy

Objawy choroby psychosomatycznej mogą występować ze strony każdego z układów. Pojawiają się one zarówno na gruncie medycyny ogólnej, jak i chirurgicznej. Należy do nich na przykład zespół jelita drażliwego, napięciowe bóle głowy, pseudonapady padaczkowe, gałka histeryczna, nietypowy ból w klatce piersiowej, fibromialgia czy przewlekły ból w podbrzuszu. Symptomy te dotyczą więc między innymi takich gałęzi medycyny jak: reumatologia, kardiologia, neurologia, gastrologia, ginekologia i laryngologia. Co istotne, niemal każdy z nich może zostać przypisany jednocześnie rozmaitym chorobom. Dlatego bardzo często w procesie diagnostycznym niezbędna jest współpraca różnych specjalistów, na przykład internisty i psychologa, połączona ze szczegółowym wywiadem medycznym.

Do najczęściej występujących objawów psychosomatycznych należą między innymi zawroty głowy mające związek z chronicznym stresem i napięciem nerwowym. Typowe dla zaburzeń psychosomatycznych są również uderzenia gorąca spowodowane silnym pobudzeniem emocjonalnym. Do grupy tej należy także kołatanie serca o podłożu emocjonalnym, przyspieszone bicie serca, niezwiązane z wysiłkiem fizycznym, a także drżenie rąk będące skutkiem silnego i przewlekłego stresu. Charakterystyczne są również bóle psychosomatyczne, czyli na przykład psychosomatyczne bóle brzucha czy klatki piersiowej. Wśród dolegliwości psychosomatycznych wyróżnia się też takie objawy jak na przykład częste infekcje wynikające z obniżonego poziomu odporności organizmu.

Objawy zaburzeń psychosomatycznych:

• stany lękowe,
• obniżenie nastroju,
• szumy uszne,
• przewlekłe zmęczenie,
• nawracające problemy ze snem,
• zaburzenia rytmu miesiączkowego u kobiet,
• zaburzenia neurologiczne, np.:

• parestezje,
• przewlekłe bóle głowy,
• migreny,

• objawy ze strony układu moczowo-płciowego, np.:

• częste oddawanie moczu,
• zaburzenia seksualne,
• bóle dna miednicy mniejszej,

• objawy ze strony układu oddechowego, np.:

• kaszel,
• napady duszności,

• symptomy ze strony układu trawiennego, np.:

• wzdęcia,
• wymioty,
• czkawka,

• objawy ze strony układu krążenia, np.:

• zaburzenia rytmu serca,
• hiperwentylacja,

• bóle psychosomatyczne, np.:

• bóle brzucha,
• bóle pleców,
• bóle głowy,
• bóle klatki piersiowej,

• nawracające infekcje spowodowane obniżoną odpornością organizmu.

Przykłady chorób psychosomatycznych

Lista chorób psychosomatycznych jest naprawdę długa, w związku z czym istnieje wiele klasyfikacji zaburzeń tego typu. W jednej z nich wyróżnia się choroby organiczne, zaburzenia funkcjonalne oraz pośrednie zaburzenia psychosomatyczne. Wśród pierwszej z wymienionych grup znajdują się między innymi takie choroby jak nadciśnienie tętnicze, owrzodzenie dwunastnicy, choroba niedokrwienna serca oraz przewlekły gościec stawowy. Do zaburzeń funkcjonalnych natomiast należą w szczególności zaburzenia seksualne, przewlekłe zaparcia, tiki nerwowe i moczenie mimowolne. Z kolei w grupie pośrednich zaburzeń psychosomatycznych znajduje się na przykład otyłość i uzależnienia.

Podział chorób psychosomatycznych:

• choroby organiczne, m.in. nadciśnienie tętnicze i choroba niedokrwienna serca,
• zaburzenia funkcjonalne, m.in. zaburzenia seksualne i przewlekłe zaparcia,
• pośrednie zaburzenia psychosomatyczne, m.in. otyłość i uzależnienia.

Trzy grupy zaburzeń psychosomatycznych:

• nerwice wegetatywne, które powstają pod wpływem bodźców psychicznych,
• choroby, których istotnym czynnikiem są urazy psychiczne,
• choroby, których czynnik psychiczny zaostrza proces chorobowy.

Choroby psychosomatyczne – przykłady:

• otyłość,
• choroba wrzodowa żołądka, 
• nadciśnienie tętnicze, 
• choroby zapalne jelita grubego, 
• astma oskrzelowa, 
• cukrzyca,
• reumatoidalne zapalenie stawów, 
• nadczynność tarczycy, 
• atopowe zapalenie skóry,
• zaburzenia odżywiania,
• zaburzenia snu, 
• migreny, 
• choroba niedokrwienna serca, 
• uzależnienie od substancji psychoaktywnych, 
• trądzik różowaty,
• toczeń rumieniowaty układowy,
• zaburzenia płodności. 

Jak leczyć choroby psychosomatyczne?

Leczenie chorób o podłożu psychosomatycznym polega przede wszystkim na rozpoczęciu psychoterapii, w jednym z dostępnych nurtów. Celem procesu terapeutycznego jest wówczas przede wszystkim uwolnienie się od stresu i innych trudnych emocji. Pacjent uczy się wtedy, jak radzić sobie ze swoimi myślami i uczuciami – czyli jak je przyjmować w zdrowy dla niego sposób. W trakcie spotkań z terapeutą nabywa on również umiejętność regulacji emocji. Może też wówczas wyeliminować takie problemy jak dysocjacje czy trudności interpersonalne. Choć kluczowe znaczenie ma niewątpliwie specyfika podejścia psychoterapeutycznego, które zostanie wykorzystane podczas pracy z pacjentem.

Leczenie i terapia chorób psychosomatycznych

Należy natomiast podkreślić, że kluczem do skutecznej terapii osób zmagających się z chorobami psychosomatycznymi jest odpowiednia diagnostyka. Identyfikacja zespołu dolegliwości wskazanych przez pacjenta jako choroby psychosomatycznej nie jest zazwyczaj łatwym zadaniem i wymaga od lekarzy dużej wiedzy na temat psychosomatyki. Jest ona jednak konieczna, by wdrożony został najlepszy plan leczenia, uwzględniający rzeczywiste potrzeby pacjenta. Podstawą diagnostyki jest niewątpliwie szczegółowy wywiad lekarski. W przypadku podejrzenia zaburzenia psychosomatycznego lekarz może zasugerować pacjentowi wizytę u wybranego psychologa czy psychoterapeuty.

Najczęstsze elementy leczenia chorób psychosomatycznych:

• psychoterapia,
• zmiana stylu życia,
• stosowanie technik relaksacyjnych,
• farmakoterapia,
• wizyty kontrolne u specjalisty.

Opcje leczenia – od terapii psychologicznej do farmakoterapii

Terapia chorób psychosomatycznych polega więc przede wszystkim na wdrożeniu właściwie zaprojektowanej psychoterapii, zgodnie z założeniami wybranego wcześniej nurtu. Natomiast jej częścią może być również leczenie na poziomie fizycznym, czyli przyjmowanie przez pacjenta odpowiednich leków oraz odbywanie przez niego regularnych wizyt kontrolnych w gabinecie wybranego lekarza. Kluczowa w procesie terapeutycznym jest również zmiana stylu życia, pomagająca w osiągnięciu poczucia harmonii i spełnienia. Składa się na nią w szczególności zdrowa dieta oraz aktywność fizyczna. Zalecane jest też korzystanie z rozmaitych technik relaksacyjnych, pozwalających na wyciszenie duszy i na eliminację nagromadzonego stresu.

Rola psychoterapii w leczeniu chorób psychosomatycznych

Terapia psychosomatyczna bazuje natomiast w szczególności na psychoterapii. Spotkania z terapeutą mają istotne znaczenie, ponieważ dzięki nim pacjent ma możliwość zrozumienia swojego choroby – mechanizmów jej występowania oraz pojawiania się typowych dla niej objawów. Co istotne, psychoterapia dla osób zmagających się z chorobami psychosomatycznymi jest procesem skoncentrowanym na leczeniu i zarządzaniu dolegliwościami fizycznymi, które są powiązane z czynnikami psychologicznymi. Psychoterapeuci nie zapominają więc o symptomach fizycznych, których doświadcza pacjent – starają się je wyeliminować pośrednio, za pomocą odpowiednio opracowanej terapii.

Główne cele psychoterapii zaburzeń psychosomatycznych:

• zrozumienie źródeł objawów psychosomatycznych, czyli tego, jak czynniki psychiczne mogą wpływać na występowanie dolegliwości fizycznych,
• wypracowanie umiejętności radzenia sobie z emocjami, myślami czy sytuacjami, które mogą doprowadzić do pojawienia się tych symptomów,
• zyskanie wiedzy na temat tego, jak odróżniać objawy fizjologiczne od psychosomatycznych oraz tego, jak psychika może wpływać na ciało.

Jak psychoterapia pomaga w zarządzaniu symptomami?

Psychoterapeuci pracują więc z pacjentem między innymi nad tym, by skutecznie identyfikował on psychosomatyczne objawy stresu. Dążą do tego, by dana osoba nauczyła się skutecznie zarządzać symptomami, które pojawiają się w przebiegu choroby psychosomatycznej. By jednak osiągnąć taki cel, konieczne jest zrozumienie przez nią źródeł wspomnianych objawów oraz wypracowanie umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami i myślami. Niezbędna jest też świadomość tego, co różni symptomy typowo fizjologiczne od objawów psychosomatycznych.

Terapia poznawczo-behawioralna i inne podejścia psychoterapeutyczne

Psychoterapia poznawczo-behawioralna sprawdza się między innymi wśród tych pacjentów z zaburzeniami psychosomatycznymi, którzy potrzebują nauczenia się prawidłowych reakcji na sygnały wysyłane przez ciało. Celem terapii jest też wtedy oduczenie danej osoby reagowania na wspomniane symptomy lękiem i unikaniem. Kiedy natomiast źródłem choroby psychosomatycznej jest uraz psychiczny, czyli doświadczenie traumatycznego doświadczenia, należy się do niego odnieść i przepracować w odpowiedni sposób. Służy temu między innymi terapia psychoanalityczna. Jednym ze skuteczniejszych narzędzi w walce z chorobami psychosomatycznymi jest też trening uważności, czyli praktyka mindfulness, podczas której pacjent uczy się panowania nad rozmaitymi bodźcami – akceptowania ich, bez zbędnego rozpamiętywania i analizowania trudnych doświadczeń.