Jak działa antykoncepcja hormonalna – zalety, skutki uboczne i zastosowanie

Definicja antykoncepcji hormonalnej

Antykoncepcja hormonalna to grupa metod antykoncepcji, które służą zahamowaniu wydzielania hormonów odpowiedzialnych za dojrzewanie komórek jajowych, zablokowaniu owulacji oraz wywołaniu zmian w błonie śluzowej macicy, a także w śluzie szyjkowym i jajowodów. Choć należy przy tym podkreślić, że istnieją różne mechanizmy oddziaływania takiej formy zabezpieczenia na organizm kobiety, a ich połączenie zapewnia wysoką skuteczność ochrony. Jedną z cech różniących poszczególne rodzaje antykoncepcji hormonalnej jest sposób przedostawania się hormonów do organizmu kobiety. Proces ten odbywa się poprzez następujące drogi:

• drogą pokarmową, czyli przez układ pokarmowy – dot. tabletek antykoncepcyjnych,
• przez powłoki skórne – dot. plastrów antykoncepcyjnych,
• przez błonę śluzową macicy i szyjki macicy – dot. spirali uwalniającej hormony,
• przez błonę śluzową pochwy – dot. krążka dopochwowego,
• przez naczynka znajdujące się pod skórą – dot. zastrzyków hormonalnych i implantów.

Historia i rozwój hormonalnych metod antykoncepcyjnych

Metody hormonalne, będące alternatywą dla niehormonalnych metod antykoncepcji, znane są już od lat 20. XX wieku. Przełomem okazało się odkrycie hormonów jajnikowych: estrogenu i progesteronu oraz ich znaczenia w kontekście reprodukcji. Kluczowe stało się również opracowanie syntetycznych wersji hormonów, znanych jako progestageny. Pierwsza złożona tabletka antykoncepcyjna zawierała mestranol oraz noretynodrel. I choć pomimo jej skuteczności powodowała ona szereg skutków ubocznych. W związku z tym obniżono dawkę zawartych w niej hormonów o niemal połowę. Końcem lat 60. zmniejszono w niej dawki estrogenu. Wprowadzano też wówczas nowe progestageny i tabletki jednoskładnikowe, czyli tzw. minipigułki. Jednocześnie rozpoczęto prace nad innymi formami antykoncepcji hormonalnej, między innymi w postaci dopochwowej, przezskórnej oraz iniekcji.

Rodzaje antykoncepcji hormonalnej

Jedną z dostępnych form antykoncepcji hormonalnej są tabletki, które różnią się między sobą przede wszystkim pod względem zawartej w nich dawki hormonów: estrogenów i gestagenów. W tabletkach jednoskładnikowych zawarty jest wyłącznie gestagen. Odmienny jest też schemat ich przyjmowania. Kobieta, która zdecydowała się na taką formę zabezpieczenia, przyjmuje tabletki codziennie przez 21, 24 lub 28 dni. Dla porównania – plastry aplikowane są raz w tygodniu, zastrzyki podaje się co 3 miesiące, z kolei implant podskórny działa przez 3 lata. Środki te dzielą się również na niskodawkowe oraz średniodawkowe.

Antykoncepcja hormonalna:

• tabletki antykoncepcje dwuskładnikowe,
• tabletki antykoncepcyjne jednoskładnikowe – minipigułki,
• plastry antykoncepcyjne,
• implant antykoncepcyjny,
• spirala antykoncepcyjna,
• zastrzyk antykoncepcyjny,
• krążki antykoncepcyjne,
• wkładka antykoncepcyjna domaciczna.

Na czym polega działanie antykoncepcji hormonalnej?

Stosowanie hormonalnych tabletek antykoncepcyjnych prowadzi do zahamowania wydzielania hormonu folikulotropowego (FSH) poprzez składnik estrogenowy oraz do zatrzymania wyrzutu hormonu luteinizującego (LH) w środku cyklu miesiączkowego, za co odpowiada składnik progestagenny. Dodatkowo zachodzi zmiana w śluzie szyjkowym, który utrudnia przedostanie się plemników, oraz w endometrium, co uniemożliwia implantację zapłodnionej komórki jajowej. Mechanizm działania antykoncepcji hormonalnej obejmuje:

• supresję GnRH,
• zahamowanie wydzielania FSH i LH, co uniemożliwia dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych,
• zmniejszenie wrażliwości jajników na FSH i LH,
• zahamowanie syntezy receptorów dla gonadotropin,
• redukcję steroidogenezy w jajnikach,
• zahamowanie owulacji,
• zmianę struktury śluzu szyjkowego,
• uniemożliwianie implantacji.

Antykoncepcja hormonalna a okres

W przypadku hormonalnej antykoncepcji dwuskładnikowej w czasie przerwy pomiędzy przyjmowaniem tabletek zawierających hormony powinno pojawić się tzw. plamienie z odstawienia. Zjawisko to nie zachodzi jednak u kobiet, które przyjmują tabletki w cyklu 28 dni: brak przerwy w stosowaniu pigułek jest równoznaczny z brakiem comiesięcznego krwawienia.

Zalety antykoncepcji hormonalnej

Skuteczność antykoncepcji hormonalnej wynosi według szacunków ponad 99%. Jest to niewątpliwie jedna z głównych zalet takiej formy zabezpieczenia. Duże znaczenie ma również wielość dostępnych środków hormonalnych. Pacjentki mają do wyboru zarówno tabletki, jak i zastrzyki, plastry, implanty, spirale, krążki oraz wkładki domaciczne. Warto przy tym zaznaczyć, że poza samą antykoncepcją, czyli ochroną przed niepożądaną ciążą, metody hormonalne zapewniają szereg innych korzyści, do których należy w szczególności:

• zmniejszenie krwawień macicznych,
• obniżenie ryzyka rozwoju nowotworu endometrium,
• obniżenie ryzyka rozwoju nowotworu jajników,
• obniżenie ryzyka rozwoju nowotworu jelita grubego,
• ograniczenie ryzyka rozrostu endometrium i rozwoju endometriozy,
• ograniczenie ryzyka rozwoju torbieli czynnościowych jajnika,
• ograniczenie ryzyka rozwoju ciąży pozamacicznej,
• zmniejszenie ryzyka rozwoju osteoporozy,
• zmniejszenie objawów hiperandrogenizmu, czyli trądziku, hirsutyzmu i łojotoku,
• zmniejszenie dolegliwości związanych z okresem menstruacyjnym, a w tym bólów menstruacyjnych.

Skutki uboczne antykoncepcji hormonalnej

Antykoncepcja hormonalna może powodować określone skutki uboczne. Wśród najczęściej wymienianych działań niepożądanych znajduje się w szczególności wzrost masy ciała, bóle głowy, wymioty i nudności, wahania nastroju oraz plamienia. Należy natomiast podkreślić, że dolegliwości tego typu bardzo często znikają po zmianie stosowanych preparatów. Dlatego w przypadku ich wystąpienia należy jak najszybciej skonsultować się ze swoim lekarzem ginekologiem i w razie potrzeby zmienić przyjmowane środki antykoncepcyjne.

Antykoncepcja hormonalna – skutki uboczne:

• plamienia,
• nudności i wymioty,
• wzrost masy ciała,
• bóle głowy,
• zbieranie się wody w organizmie,
• wahania nastroju,
• stany depresyjne,
• spadek libido,
• zmiany skórne, np. trądzik,
• tkliwość piersi.

Antykoncepcja hormonalna a libido

Stosowanie hormonalnych metod antykoncepcji może powodować spadek libido. Warto wyjaśnić ten proces na konkretnym przykładzie. Tabletki antykoncepcyjne mogą hamować wydzielanie testosteronu, który w dużej mierze odpowiada za odczuwany popęd seksualny. Dzieje się tak przez oddziaływanie żeńskich hormonów płciowych zawartych w tabletkach, a więc estrogenu i progesteronu, których poziom wzrasta w organizmie kobiety podczas stosowania doustnej antykoncepcji hormonalnej.

Zastosowanie antykoncepcji hormonalnej poza planowaniem rodziny

Co ciekawe, antykoncepcja hormonalna może być stosowana nie tylko w celu zapobieżenia niechcianej ciąży. W wybranych przypadkach jest ona przepisywana również ze względu na konkretne dolegliwości zdrowotne, takie jak na przykład endometrioza. Również leczenie zespołu policystycznych jajników (PCOS) jest potencjalnym wskazaniem do rozpoczęcia terapii hormonalnej. Metody hormonalne służą też nierzadko kontroli cyklu menstruacyjnego, eliminacji uporczywych dolegliwości związanych z PMS. Stanowią także element wsparcia w procesie leczenia trądziku.

Wskazania i przeciwwskazania do stosowania antykoncepcji hormonalnej

Różne mogą być więc wskazania do zastosowania antykoncepcji hormonalnej – poza chęcią ograniczenia ryzyka zajścia w niepożądaną ciążę. Jednocześnie istnieje wiele przeciwwskazań do wyboru właśnie takiej formy zabezpieczenia. Należy do nich w szczególności ciąża, nowotwory hormonozależne, ciężkie schorzenia wątroby, choroba niedokrwienna serca czy choroba zakrzepowo-zatorowa. Jeszcze więcej przeciwwskazań dotyczy antykoncepcji dwuskładnikowej, są to między innymi: migreny, układowy toczeń rumieniowaty, trombofilia, otyłość czy cukrzyca z powikłaniami naczyniowymi.

Wskazania do antykoncepcji hormonalnej:

• chęć czasowego zapobieżenia niechcianej ciąży,
• trądzik,
• endometrioza,
• zespół policystycznych jajników,
• uporczywe dolegliwości związane z PMS,
• nieregularne miesiączki,
• bolesne i obfite miesiączki,
• przyjmowanie leków o działaniu teratogennym, czyli uszkadzającym płód.

Przeciwwskazania do antykoncepcji hormonalnej:

• ciąża,
• krwawienia z dróg rodnych (poza normą),
• choroba zakrzepowo-zatorowa,
• udar mózgu,
• choroba niedokrwienna serca,
• nowotwory hormonozależne, m.in. nowotwór piersi,
• ciężkie choroby wątroby,
• nawracające migreny,
• układowy toczeń rumieniowaty,
• trombofilia,
• otyłość,
• karmienie piersią i laktacja,
• ciężka dyslipidemia,
• nadciśnienie tętnicze,
• cukrzyca z powikłaniami naczyniowymi.

Dobór odpowiedniej metody antykoncepcji hormonalnej

Najbezpieczniejsza antykoncepcja hormonalna to taka, która nie szkodzi, ma najmniej potencjalnych skutków ubocznych oraz przynosi oczekiwany rezultat w postaci ograniczenia ryzyka zajścia w niepożądaną ciążę. Warto natomiast zaznaczyć, że nie istnieje jedna, uniwersalna metoda, która jest odpowiednia dla każdej pacjentki. Kluczowe znaczenie ma niewątpliwe wiek kobiety, a także jej stan zdrowia. Właśnie dlatego dobór antykoncepcji, a w tym antykoncepcji hormonalnej zawsze powinien przebiegać w ramach konsultacji z lekarzem ginekologiem. Na podstawie odpowiedniego zestawu badań specjalista zaproponuje dostępne formy ochrony i wspólnie z pacjentką wybierze najlepszą dla niej opcję.

Badania wykonywane w ramach doboru antykoncepcji:

• wywiad personalny i rodzinny,
• badanie ginekologiczne,
• USG dopochwowe,
• cytologia,
• pomiar ciśnienia krwi,
• badanie piersi,
• ewentualnie: ocena funkcji wątroby, lipidogram.

Bezpieczeństwo antykoncepcji hormonalnej

Stosowanie antykoncepcji hormonalnej jest bezpieczne pod warunkiem, że została ona dobrana zasadnie, tj. przed rozpoczęciem przyjmowania „hormonów” nie stwierdzono żadnych przeciwwskazań do jej zastosowania. Choć możliwe są oczywiście działania niepożądane, o których należy na bieżąco informować swojego lekarza prowadzącego. Warto natomiast podkreślić, że w wybranych okolicznościach środek antykoncepcyjny może nie zadziałać. Na jego skuteczność wpływają w szczególności niektóre:

• antybiotyki,
• preparaty antyretrowirusowe,
• środki przeciwgrzybicze,
• preparaty przeciwgruźlicze,
• antydepresanty,
• środki przeciwpadaczkowe.

Antykoncepcja hormonalna a ciąża

Taka forma zabezpieczenia zazwyczaj nie wywołuje negatywnego wpływu na możliwość zajścia w ciążę. Kobiety decydujące się na potomstwo mogą uzyskać ciążę zaraz po odstawieniu antykoncepcji hormonalnej. Niezbędne jest natomiast pojawienie się owulacji, czyli naturalnych cykli menstruacyjnych. W przypadku trudności w zajściu w ciążę pacjentka powinna skonsultować się ze swoim lekarzem ginekologiem – w celu wyeliminowania bądź potwierdzenia konkretnych dolegliwości zdrowotnych uniemożliwiających zapłodnienie i ewentualnie doboru odpowiedniej metody leczenia niepłodności.