Jak terapia ACT może pomóc w radzeniu sobie z lękiem i depresją?

Co to jest terapia ACT?

Terapia akceptacji i zaangażowania (ang. acceptance and commitment therapy, ACT) należy do nurtu tzw. trzeciej fali terapii behawioralnych, podobnie do na przykład dialektycznej terapii dialektycznej terapii behawioralnej (ang. dialectical behavior therapy, DBT), terapii poznawczej opartej na uważności (ang. mindfulness-based cognitive therapy, MBC) czy psychoterapii bazującej na analizie funkcjonalnej (ang. functional analytic psychotherapy, FAP). W ramach związanego z nią podejścia psychoterapeutycznego zakłada się, że do polepszenia stanu pacjenta dochodzi wtedy, kiedy w pełni angażuje się on we własne życie, w zgodzie ze swoimi wartościami.

Technika ACT opiera się też na teorii ram relacyjnych (RFT) skoncentrowanej na języku i poznaniu. Zgodnie z założeniami RTF rozwiązywanie problemów za pomocą racjonalnych umiejętności stosowanych przez ludzki umysł może nie być skuteczne we wspieraniu osób doświadczających bólu psychicznego.

Podejście zgodne z metodą ACT motywuje do wypracowania elastyczności psychologicznej, polegającej na akceptowaniu nieprzyjemnych myśli i uczuć, których nie można kontrolować. W ramach terapii akceptacji i zaangażowania pacjenci dążą także do tego, by podejmować wyłącznie takie aktywności, które sprawiają, że żyją oni dokładnie tak, jak chcą.

Zgodnie z założeniami CBS wszelkie myśli, emocje i zachowania są bezpośrednio połączone z kontekstem – nie istnieją więc samodzielnie, nieodłącznie od zdarzeń je poprzedzających i ich późniejszych konsekwencji. W związku z tym zawsze powinny być one analizowane z uwzględnieniem kontekstu, w którym zostały osadzone. Kluczowa jest więc między innymi funkcja, jaką pełnią w danych okolicznościach.

Wybrane wskazania do terapii ACT:

•zaburzenia lękowe,

•depresja,

•wypalenie,

•przewlekły ból,

•nerwica natręctw,

•nawracający stres,

•nerwica pourazowa,

•schizofrenia,

•zaburzenie osobowości typu borderline,

•nadużywanie środków odurzających.

Kluczowe zasady terapii ACT

Głównym celem terapii ACT jest zwiększenie elastyczności psychologicznej pacjenta. Metoda ta opiera się na przeświadczeniu, że główną przyczyną cierpienia psychicznego jest właśnie brak elastyczności psychologicznej. Sposobem więc na eliminację bólu jest nauczenie się wspomnianej elastyczności, polegającej w szczególności na odpowiednim reagowaniu na negatywne bodźce. Przy czym głównym dążeniem podczas terapii jest zrezygnowanie przez pacjenta z nadmiernej zależności od wypracowanych wcześniej schematów, mechanizmów myślowych skoncentrowanych na rozwiązaniu problemu. W podejściu ACT kluczem do osiągnięcia oczekiwanego efektu terapeutycznego jest bardziej otwarte, skupione i zaangażowane podejście do swojego życia.

Zgodnie z popularnym modelem hexaflex sposobem na rozwinięcie elastyczności psychologicznej jest praca nad sześcioma podstawowymi procesami:

•akceptacją – otwarcie się na „tu i teraz” wymaga przede wszystkim akceptacji, czyli zgody na to, że wewnętrzne doświadczenia, nawet te trudne, pojawiają się w życiu i należy je przyjmować takimi, jakimi są;

•defuzją poznawczą – należy też spojrzeć na własne myśli z odpowiedniego dystansu i dopiero później podejmować rozmaite aktywności, niepodlegające pełnej kontroli werbalnej;

•kontaktem z obecną chwilą – wypracowanie elastyczności poznawczej związane jest też z byciem obecnym, świadomym; pacjent uczestniczący w terapii ACT uczy się, jak utrzymywać kontakt z chwilą obecną i jak odbierać rzeczywistość zarówno za pomocą zmysłów, jak i doznań wewnętrznych;

•Ja jako kontekstem – konieczna jest praca nad samoświadomością, pozwalającą na świeże postrzeganie własnych doświadczeń;

•ustalaniem wartości – pacjenci obierają też wówczas określony kierunek życia, nadający mu sens;

•zaangażowanym działaniem – uczestnicy terapii ACT angażują się w działanie, zgodnie z wyznawanymi przez siebie wartościami.

Techniki i narzędzia w terapii ACT

Pierwszym krokiem w terapii akceptacji i zaangażowania jest identyfikacja i analiza strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach, jakie były dotychczas wykorzystywane przez daną osobę. Pacjent powinien wówczas zadać sobie pytanie o to, czy stosowane przez niego metody zadziałały, a jeśli tak, to w jaki sposób. Jeżeli jednak okazało się, że nie były skuteczne, to co było tego powodem. Powoli jasne staje się, że nie wszystko można kontrolować, a kluczem do szczęśliwego życia jest umiejętność akceptacji losu. Pomoce w wypracowaniu tej zdolności jest odpowiednie wykorzystanie modelu FEAR vs. DARE.

FEAR:

• Fusion with your thoughts (sklejenie z myślami)

• Excessive goals (wygórowane cele)

• Avoidance of discomfort (unikanie dyskomfortu)

• Remoteness form values (oddalenie od wartości)

DEAR:

• Defusion (odklejenie się od swoich myśli, defuzja)

• Acceptance of discomfort (akceptacja dyskomfortu)

• Realistic goals (realistyczne cele)

•Embracing values (uchwycenie wartości)

Zadaniem pacjenta korzystającego z modelu FEAR vs. DARE jest skoncentrowanie się na tym, czego nie chce robić – a nie chce „FEAR”, czyli strachu. Terapia zgodna z modelem ACT ma na celu uzyskanie u danej osoby takich rezultatów terapeutycznych jak defuzja, akceptacja dyskomfortu, który jest częścią życia, wyznaczanie realistycznych celów oraz dostrzeganie wartości. Warto przy tym pracować nad umiejętnością uważności, która pomaga w podejmowaniu skutecznych działań.

Wybrane ćwiczenia i techniki stosowane w ACT:

•metafory,

•ćwiczenia mindfulness,

•techniki doświadczeniowe,

•techniki oparte na poczuciu humoru,

•psychoedukacja,

•ekspozycje wyobrażeniowe,

•angażowanie się w wartościowe zachowania.

ACT w leczeniu lęku i depresji

Na podstawie badań naukowych wykazano, że technika ACT jest skuteczna w przypadku rozmaitych problemów o podłożu psychicznym, między innymi w lęku i depresji. Terapeuci specjalizujący się w metodzie ACT uważają, że wyjście z depresji i zaburzeń lękowych jest możliwe, jeżeli pacjenci cierpiący na te przypadłości nauczą się praktykować uważność w swoim codziennym życiu. Dzięki regularnym ćwiczeniom mindfulness osłabia się połączenia nerwowe odpowiedzialne za rozwój stanów depresyjnych. Jednocześnie dochodzi do wzmocnienia tych połączeń nerwowych, które wpływają na poczucie celu, sensu i witalności życiowej.

Kiedy dana osoba walczy z bolesnymi doświadczeniami i skupia całą swoją uwagę na negatywnych myślach, zdarzeniach i trudnych emocjach, to traci życie. Kierowana jest wówczas lękiem przed lękiem, który z biegiem czasu narasta, prowadząc do zaburzeń lekowych. Towarzyszy temu poczucie ciągłego niespełnienia, braku sensu, frustracji i brak motywacji do realizowania celów. W rezultacie dochodzi do zaburzeń nastroju, a w tym nawet do rozwoju depresji. Odpowiedzią na takie problemy może być właśnie technika ACT, którą cechą charakterystyczną jest dostrzeganie zniekształcenia, ale nabieranie do niego dystansu, a w efekcie wyrażanie wobec niego pełnej akceptacji.

Efektywność ACT w pracy z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi

Psychoterapia ACT przynosi również korzyści w przypadku pacjentów z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi (OCD). W ramach sesji terapeutycznych pacjent uczy się tego, jak obserwować nieprzyjemne myśli z dystansu. Kształtuje też wówczas umiejętność braku reakcji na negatywne bodźce i nadawania priorytetu aktywności nastawionej na wartości. Skuteczność modelu ACT w leczeniu pacjentów z OCD wynika z tego, że technika ta koncentruje się na funkcjach wyższych procesów poznawczych pozwalających na zmianę przekonań na temat objawów – między innymi roli i znaczenia obsesyjnych myśli pojawiających się u osób z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi.

Terapia ACT a CBT – podobieństwa i różnice

Terapia poznawczo-behawioralna CBT koncentruje się na strategiach zmiany zachowania w celu poprawy jakości życia, podczas gdy ACT skupia się na myślach i uczuciach oraz na zachowaniu uważności w czasie obecnym. Zastosowanie metody CBT ma na celu zmianę aktywności pacjenta, wykonywanych przez niego czynności, które prowadzą do problemów o podłożu psychicznych. Dotyczy to także myśli, które negatywnie wpływają na daną osobę. I choć specyfika technik ACT nie różni się od specyfiki technik stosowanych w ramach tradycyjnej terapii poznaczono-behawioralnej, to służą one nie zmniejszaniu lęku, a raczej elastycznemu regulowaniu takich emocji. W modelu ACT wszelkie aktywności podejmowane wraz z pacjentem mają na celu lepsze odczuwanie przez niego doświadczeń wewnętrznych i ograniczanie ich unikania. CBT zakłada bardziej bezpośrednie kontrolowanie poziomu lęku, podczas gdy ACT koncentruje się na osłabieniu skłonności pacjenta do unikania wewnętrznych doznań.

Jak wygląda sesja terapii ACT?

Terapia ACT różni się nieznacznie w zależności od stylu pracy terapeuty odpowiedzialnego za prowadzenie sesji. W przypadku psychoterapii pierwszym etapem leczenia jest najczęściej podpisanie kontraktu, czyli zbioru zasad obowiązujących w trakcie procesu terapeutycznego. Co istotne, wspomniany kontrakt obowiązuje zarówno pacjentów, jak i terapeutów. Zbierane są też wówczas niezbędne dane osobowe uczestników planowanej terapii. Następnie przeprowadzane są sesje konsultacyjne, podczas których pacjent zapoznaje się z narzędziami stosowanymi przez terapeutę i przedstawia swoje oczekiwania względem planowanej terapii. Dopiero po tym rozpoczyna się główna terapia, czyli praca nad konkretnymi trudnościami.

Typowe etapy psychoterapii ACT:

•podpisanie kontraktu,

•sesje konsultacyjne,

•główna terapia.

Podsumowanie kluczowych korzyści terapii ACT

Jedną z głównych zalet terapii w modelu ACT jest to, że nie ma ona dyrektywnego charakteru. To pacjent (przy pomocy odpowiednich narzędzi) wypracowuje własne sposoby na radzenie sobie z trudnymi doświadczeniami. Decyduje przy tym, jakie zachowania wymagają poprawy, skupując się na teraźniejszości. Podczas terapii ACT kluczowe jest otwarcie się pacjenta na „tu i teraz” – na akceptacji bieżących doświadczeń, na przyjmowaniu ich takimi, jakimi rzeczywiście są. Dużą korzyścią czerpaną z takiej formy terapeutycznej jest również wypracowanie przez pacjenta umiejętności spoglądania na własne myśli z dystansu, zmaksymalizowanie swojej świadomości, zdolność do określania własnych wartości i priorytetów, a także elastyczność poznawcza, związana z utrzymywaniem kontaktu z chwilą obecną.