Korzyści terapii systemowej dla zdrowia psychicznego

Terapia systemowa – co to?

Terapia systemowa to metoda terapeutyczna, która skoncentrowana jest na społecznym aspekcie zaburzeń i problemów. Na gruncie teoretycznym czerpanie ona z cybernetycznych teorii systemów. W jej ramach opisywane jest, w jaki sposób poszczególne symptomy funkcjonują w kontekście społecznych. W tym celu stosowane są między innymi takie pojęcia jak „sprzężenie zwrotne”, „formy komunikacji” czy „struktura i hierarchia systemów”.

Źródłem założeń terapii systemowych są przede wszystkim prace takich naukowców czy terapeutów jak Salvador Minuchin, Paul Watzlawick, Gregory Bateson czy Mara Selvini Palazzoli. Warto przy tym podkreślić, że rozwój psychoterapii systemowej przypada na lata 40. i 50. (USA).

W kontekście psychoterapii systemowej wyróżnia się różne szkoły, w szczególności terapię strukturalną, strategiczną i systemową – zgodnie z podziałem zaproponowanym przez Kurta Ludewiga. Istnieje również klasyfikacja, w ramach której dokonuje się wyodrębnienia psychoterapii systemowej komunikacyjnej, strukturalnej i strategicznej. Każdy ze wskazanych nurtów ma innych twórców i różni się od pozostałych pod względem swoich głównych założeń i podstawowych celów. Przykładowo – przedstawiciele szkoły komunikacyjnej sądzą, że każde ludzkie zachowanie jest komunikatem, nawet objawy choroby mogą być traktowane jako niewerbalne komunikaty przekazywane w sposób nieintencjonalny.

Trzy szkoły terapii systemowej wg Ludewiga:

• szkoła strukturalna,
• szkoła strategiczna,
• szkoła systemowa.

Trzy szkoły terapii systemowej wg Nicholsa:

• szkoła komunikacyjna,
• szkoła strukturalna,
• szkoła strategiczna.

Terapia systemowa – dla kogo?

Badania dowodzą, że terapia systemowa jest skuteczna przede wszystkim w przypadku pacjentów cierpiących na zaburzenie afektywne dwubiegunowe (ang. family focused therapy, FFT), jadłowstręt psychiczny czy zaburzenie odżywiania w postaci bulimii. Psychoterapia systemowa bywa także stosowana wśród dzieci i młodzieży, na przykład ze względu na zaburzenia zachowania, zaburzenie afektywne czy ADHD. W każdym razie proponowana jest ona pacjentom przede wszystkim wtedy, kiedy dochodzi do zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny bądź innego systemu. Przykładem takiego zaburzenia mogą być trudności wychowawcze czy różnego rodzaju konflikty. Terapia systemowa jest zalecana wtedy, kiedy jeden z członków danego systemu boryka się z konkretnym problemem, może być to między innymi:

• alkoholizm,
• narkomania,
• schizofrenia,
• depresja,
• anoreksja,
• bulimia,
• agresja,
• konfliktowość,
• wycofanie,
• choroba nieuleczalna,
• niepełnosprawność,
• choroba ze spektrum autyzmu,
• ADHD,
• stosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej.

Obszary zastosowania psychoterapii systemowej:

• terapia par,
• terapia rodzin,
• praca socjalna,
• służba zdrowia,
• szkolnictwo.

Terapia systemowa rodzin

Psychoterapia systemowa jest przeznaczona w szczególności dla rodzin, w których doszło do pewnego zaburzenia w jej codziennym funkcjonowaniu. Podejście systemowe w psychoterapii związane jest z przeświadczeniem, że każda osoba funkcjonuje w różnych systemach, środowiskach, w których ma określoną pozycję w hierarchii oraz pełni konkretną funkcję. Dotyczy to między innymi środowiska pracy czy szkoły, ale przede wszystkim rodziny.

To właśnie specyfika rodziny i założenia związane z zależnościami, które są obecne w jej ramach, przyczyniły się do wykorzystania terapii systemowej w psychoterapii rodzinnej. Przy czym powodem do rozpoczęcia terapii może być między innymi:

• przemoc psychiczna lub fizyczna występująca w rodzinie;
• zaburzona komunikacja w rodzinie będąca powodem powstających w niej konfliktów;
• rozwód rodziców powodujący problemy u dziecka, np. w postaci rozchwiania emocjonalnego;
• zaburzenie psychiczne jednego z członków rodziny, które ma negatywny wpływ na pozostałe osoby.

Podczas psychoterapii systemowej rodziny terapeuci koncentrują się na funkcjonujących w niej relacjach. Istotne są wówczas sposoby komunikacji pomiędzy członkami jednego systemu oraz pełnione przez nich funkcje. Informacje na ten temat pomagają specjaliście w ustaleniu rzeczywistych problemów pojawiających się w danej rodzinie, a także ich źródeł – co stanowi podstawę do określania metod ich rozwiązywania. Przedmiotem terapii mogą być na przykład trudne sytuacje życiowe czy trudności wychowawcze obecne w danej rodzinie. Niezależnie jednak od tej kwestii, celem psychoterapii systemowej rodziny jest przywrócenie jej prawidłowego funkcjonowania poprzez eliminację istniejących w niej zaburzeń.

W trakcie terapii analizowane są takie kwestie jak między innymi wzajemne relacje pomiędzy członkami danego systemu, ich sposób komunikowania się ze sobą, role, które są przez nich odgrywane oraz interakcje wpływające na ogólną kondycję grupy. W rezultacie może się okazać, że przedmiotem rozpoczętej terapii powinny być przede wszystkim trudności osób we wzajemnym przezywaniu informacji. W takiej sytuacji specjaliści dążą do tego, by uczestnicy spotkań wyrażali swoje emocje, myśli i potrzeby – po to, by poprawić sytuację, w której się znaleźli. Celem jest wówczas zrozumienie przez członków danego systemu, jakie mechanizmy rządzą tą grupą i jakie schematy komunikacyjne mają negatywny wpływ na zachowywanie się poszczególnych osób.

Wybrane wskazania do terapii systemowej rodziny:

• problemy wychowawcze, np. agresywne zachowania u dziecka,
• zaburzenia odżywiania występujące u nastolatka,
• zachowania autodestrukcyjne jednego z członków rodziny,
• depresja jednego z członków rodziny,
• bunt nastolatka,
• trudności nastolatka związane z komunikacją,
• problemy małżeńskie, np. różne oczekiwania względem związku,
• zaburzenia o podłożu psychicznym jednego z członków rodziny,
• różnego rodzaju konflikty rodzinne,
• kryzysy rodzinne, np. uzależnienia, śmierć członka rodziny czy choroba przewlekła.

Terapia systemowa – założenia

W podejściu systemowym jednostka traktowana jest jako część systemu, w którym na co dzień funkcjonuje. Przy czym związani z nim terapeuci skupiają się na relacjach obecnych we wspomnianym systemie oraz na dynamice interakcji, które w nim zachodzą. Dlatego nawet wtedy, kiedy dochodzi do zaburzenia równowagi u jednostki, terapii poddawany jest cały system, który jej dotyczy. Celem psychoterapii systemowej jest wówczas „uzdrowienie” całego systemu, czyli na przykład rodziny, która funkcjonuje w nieprawidłowy sposób ze względu na problemy pojawiające się u jednego z jej członków.

Co istotne, w psychoterapii systemowej najważniejsze są cyrkularne zależności występujące w systemie. Mniej istotne jest ujęcie linearne, zgodnie z którym przyczyna powoduje skutek. Perspektywa linearna natomiast charakteryzuje się tym, że jedno zdarzenie prowadzi do drugiego, które wpływa na jeszcze inne zjawisko. W ramach podejścia systemowego mówi się więc o zjawiskach, które można porównać do tzw. błędnego koła: jedno zjawisko wpływa na drugie, które przyczynia się do wywołania kolejnego zjawiska.

Kluczowe pojęcia określające funkcjonowanie systemów:

• fuzja emocjonalna,
• morfogeneza,
• triangulacja,
• morfostaza.

Z nurtem systemowym wiążę się kilka kluczowych pojęć, które określają niejako specyfikę takiego podejścia. Należy do nich między innymi fuzja emocjonalna, czyli zjawisko, w którym więź emocjonalna pomiędzy członkami systemu sprawia, że z czasem nie wiadomo, czy przeżywają oni swoje emocje, czy emocje innej osoby ze swojego środowiska. Psychologia systemowa związana jest też ze zjawiskiem morfogenezy – skłonnością rodziny do wprowadzania zmian w zakresie jej funkcjonowania. W ramach systemu dochodzi także do triangulacji, czyli do zmniejszenia napięcia pomiędzy dwoma członkami na skutek przekierowania energii na problemy innego członka grupy. Ostatnim istotnym pojęciem jest morfostaza, czyli zdolność systemu do utrzymania swojej stałości.

Terapia systemowa – wady i zalety

Terapia systemowa ceniona jest między innymi za to, że może trwać niedługo, a odstępy pomiędzy sesjami są stosunkowo duże. Oznacza to, że uczestnicy procesu terapeutycznego nie są zobligowani do bardzo częstych wizyt w gabinecie specjalisty. Poza tym taka forma terapii skoncentrowana jest na kontekście, co ułatwia dążenie do realizacji celu, a tym samym do osiągnięcia oczekiwanego sukcesu terapeutycznego. Duże znaczenie w kontekście psychoterapii systemowej ma również fakt, że dzięki niej możliwe jest pozytywne oddziaływanie na grupę osób, nie tylko na pojedynczą jednostkę.

Wybrane zalety psychoterapii systemowej

• Czas trwania terapii i częstotliwość spotkań

Jedną z zalet terapii systemowej jest czas trwania procesu terapeutycznego: w przypadku niektórych problemów ich rozwiązanie zajmuje zaledwie kilka sesji. Co równie istotne, spotkania ze specjalistą odbywają się mniej więcej co 2–4 tygodnie. Tak długi odstęp czasowy pomiędzy wizytami w gabinecie terapeuty służy nabraniu przez członków systemu dystansu wobec powstałej trudności – mogą oni wówczas przeanalizować zachodzące w ramach systemu zjawiska i wprowadzić zmiany eliminujące dostrzeżone kłopoty.

• Skoncentrowanie terapii na kontekście

Inną zaletą terapii systemowej jest skoncentrowanie na kontekście: społecznym, kulturowym i historycznym, w którym funkcjonuje dany system społeczny. Dzięki temu łatwiej dostrzec problemy i wykryć czynniki, które na nie wpływają. W rezultacie możliwy staje się dobór odpowiednich technik terapeutycznych. Terapeuci systemowi mogą wówczas zalecić na przykład wykorzystanie eksternalizacji, dzięki której pacjent spogląda na problem z zupełnie nowej, świeżej perspektywy. Możliwe jest też wykorzystanie paradoksu terapeutycznego, co ma na celu pokazanie uczestnikom terapii, że to właśnie od nich zależy, czy dany problem pojawia się w ich życiu, czy panuje w nim zupełna równowaga.

• Pozytywne zmiany w całym systemie

Niewątpliwie główną korzyścią płynącą z zastosowania psychoterapii systemowej jest to, że wywołuje ona pozytywne zmiany nie tylko w życiu jednostki, ale i w funkcjonowaniu całego systemu. Oznacza to, że wszelkie zmiany w relacjach mogą zapewniać długotrwałą równowagę i dobrą egzystencję dla wszystkich osób tworzących jakąś zbiorowość. Podstawowym celem terapii w nurcie systemowym jest właśnie doprowadzenie do harmonii, dobrostanu w całym środowisku danej osoby.

Wady terapii systemowej

Istnieją natomiast również pewne wady takiego podejścia. Jedną z nich jest konieczność uczestniczenia w terapii wszystkich członków danego systemu – na przykład rodziców i ich dzieci. W sytuacji, kiedy osoby te nie chcą wziąć udziału w prowadzonej terapii, osiągnięcie zamierzonych rezultatów może stać się utrudnione, a nawet niemożliwe. Terapia może również okazać się czasochłonna, co wynika z jej nastawienia na zmianę relacji i wzorców w interakcjach. Należy również podkreślić istnienie ograniczeń w jej stosowaniu. Psychoterapia systemowa może nie być skuteczna w przypadku poważnych zaburzeń psychicznych, które wymagają zastosowania zindywidualizowanych metod.