Szczelina odbytu – objawy i leczenie

Co to jest szczelina odbytu?

Pojęciem odbytu (łac. anus) określa się w anatomii końcowy otwór przewodu pokarmowego, zamykany wieńcem silnych, okrężnych mięśni, nazywanych zwieraczem odbytu. Główną funkcją odbytu jest opróżnianie jelita grubego z zalegającej w nim masy kałowej w procesie defekacji. 

Szczelina odbytu (łac. fissura ani) to druga, po chorobie hemoroidowej, najczęściej spotykana dolegliwość tej części ciała. Osoby na nią cierpiące, przeważnie pomiędzy 30 a 50 rokiem życia, stanowią ok. 15% pacjentów lekarzy-proktologów. Jest to długie, płytkie, linijne pęknięcie błony śluzowej kanału odbytu (tzw. anoderma), powstałe przeważnie w wyniku uszkodzenia mechanicznego lub pęknięcia końcowego odcinka kanału odbytu.

Przyczyny powstawania szczeliny odbytu

Wśród najczęstszych przyczyn wystąpienia szczeliny odbytu wymienia się m.in. przedłużające się zaparcia i utrudniony proces wypróżniania, a w efekcie powstawanie twardego i zbitego stolca. Powodem występowania tej dolegliwości mogą być także:

• nawracające biegunki,
• zakażenie gruczołów odbytowych,
• częste uprawianie seksu analnego,
• duża liczba porodów i ich przedłużony przebieg (mogący skutkować niedokrwieniem tkanek tego rejonu ciała).

Grupą podwyższonego ryzyka są również pacjenci, cierpiący na chorobę Leśniowskiego-Crohna oraz przewlekłe wrzodziejące zapalenie jelita.

W praktyce klinicznej wyróżniane są dwa rodzaje szczeliny odbytu:

• faza ostra szczeliny odbytu - rozpoczyna się nagle, najczęściej po oddaniu twardszego stolca oraz charakteryzuje piekącym, przeszywającym, nagłym bólem o dużym nasileniu. Objawy bólowe utrzymują się do kilku godzin po oddanym stolca. Innym objawem postaci ostrej szczeliny odbytu jest krwawienie, objawiające się śladami świeżej krwi na stolcu lub na papierze toaletowym. Uważa się powszechnie, że szczelina ostra może zagoić się samoistnie w ciągu kilku dni. Jeżeli natomiast utrzymuje się przez około 6 tygodni, przechodzi w tzw. fazę przewlekłą.
• faza przewlekła szczeliny odbytu – cechą charakterystyczną tej postaci choroby jest pokrycie dna szczeliny zbliznowaciałą, szarą tkanką pokrywającą zwieracz wewnętrzny. W niektórych przypadkach widoczny jest od strony dystalnej pęknięcia tzw. guzek wartowniczy (u ok. 40% chorych) oraz przerosłe brodawki okołoodbytnicze (wartownicze).

Szczelina odbytu - objawy

Objawy tej dolegliwości mogą być bardzo uciążliwe, a do najczęściej występujących należą:

• Silny ból podczas wypróżniania – jest to najczęstszy i najbardziej charakterystyczny objaw. Ból jest ostry, piekący, i może utrzymywać się od kilku minut do kilku godzin po wypróżnieniu.

• Świeża krew na stolcu lub papierze toaletowym – najczęściej jest to jasnoczerwona krew, pojawiająca się podczas wypróżniania lub zaraz po nim.

• Swędzenie lub podrażnienie w okolicy odbytu – ze względu na stan zapalny oraz trudności w gojeniu się rany.

• Skurcz zwieracza odbytu – może prowadzić do trudności w oddawaniu stolca, co dodatkowo nasila ból.

• Wydzielina – czasami w wyniku szczeliny może pojawić się niewielka ilość śluzowej wydzieliny.

• Uczucie niepełnego wypróżnienia – z powodu bólu pacjenci mogą unikać całkowitego opróżnienia jelit, co może potęgować dyskomfort.

Leczenie szczeliny odbytu

Szczelina odbytu jest bardzo dokuczliwą przypadłością, wymagającą wczesnego leczenia i trudną do wyleczenia w stadium przewlekłym. Opisane wyżej objawy fazy ostrej powinny skłonić do niezwłocznej konsultacji z lekarzem-proktologiem, który po przeprowadzeniu badania "per rectum" (przez odbytnicę) oraz wykonaniu anoskopii (wziernikowania odbytu) określi stopień zaawansowania choroby oraz zaproponuje odpowiednią terapię.

Metody leczenia szczeliny odbytu obejmują najczęściej leczenie zachowawcze (maści działające przeciwzapalnie oraz leki obniżające napięcie zwieraczy i / lub rozluźniające stolec), aplikację preparatów toksyny botulinowej do mięśni zwieracza lub zabieg operacyjny (stosowany w zaawansowanych przypadkach).

Leczenie zachowawcze

Podstawowa terapia w początkowej fazie choroby sprowadza się głównie do leczenia zachowawczego i farmakologicznego, mającego za zadanie przede wszystkim eliminację zaparć - nasiadówki, środki przeczyszczające, leki przeciwbólowe, stosowanie maści antybiotykowych i środków, zmniejszających napięcie mięśnia zwieracza wewnętrznego odbytu. Badania kliniczne wykazały m.in. skuteczność 0,2% maści nitroglicerynowej – zawarty w niej tlenek azotu (NO) jest czynnikiem, wywołującym odwracalną relaksację wewnętrznego zwieracza odbytu i w efekcie inicjującym procesy gojenia szczeliny. Podobne efekty może dać także doustne stosowanie blokerów kanału wapniowego - w niektórych przypadkach można łączyć obie metody.

Ostrzykiwanie toksyną botulinową wewnętrznego zwieracza odbytu

Kolejnym etapem może być leczenie miejscowe, polegające na ostrzyknięciu wewnętrznego zwieracza odbytu toksyną botulinową (botoksem) po obu stronach szczeliny odbytu w celu jego długotrwałego rozluźnienia. Zabieg jest w pełni bezpieczny, o znikomej ilości powikłań w porównaniu do innych środków rozkurczowych. U około 7% chorych możliwe jest wystąpienie okresowego, nieznacznego nietrzymania gazów. Skuteczność terapii szczeliny odbytu z zastosowaniem toksyny botulinowej szacowana jest na ok. 75-90% w okresie dwóch miesięcy po przeprowadzeniu zabiegu.

Osocze bogatopłytkowe w leczeniu szczeliny odbytu

Osocze bogatopłytkowe znajduje zastosowanie w leczeniu szczeliny odbytu ze względu na swoje właściwości regeneracyjne i przyspieszające gojenie. Osocze bogatopłytkowe jest uzyskiwane z krwi pacjenta, a zawarte w nim płytki krwi uwalniają czynniki wzrostu, które stymulują naprawę tkanek i wspomagają procesy regeneracyjne. W przypadku szczeliny odbytu, osocze bogatopłytkowe może być wstrzykiwane bezpośrednio w okolicę rany, co sprzyja szybszemu gojeniu się błony śluzowej odbytu i zmniejsza stan zapalny.

Terapia osoczem bogatopłytkowym jest bezpieczna, minimalnie inwazyjna i skuteczna, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych szczelin, które nie reagują na standardowe metody leczenia, takie jak maści czy zabiegi chirurgiczne. Może również zmniejszyć ból i przyspieszyć powrót do normalnego funkcjonowania.

Szczelina odbytu - operacja

Jeżeli terapia zachowawcza nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, pacjent kwalifikowany jest do zabiegu chirurgicznego. Operacja szczeliny odbytu polega na wycięciu szczeliny wraz z powiększoną brodawką wewnątrz odbytu i przerosłym fałdem skórnym na zewnątrz. W przypadku dużego napięcia zwieracza wewnętrznego odbytu, chirurg dokonuje przecięcia mięśnia, co pozwala na szybsze zagojenie się rany. Ranę wewnątrz odbytu zaszywa się, pozostawiając kilkumilimetrowy odcinek na zewnątrz odbytu nie zeszyty.

Okres gojenia trwa kilka tygodni, co wymaga regularnej zmiany opatrunków w celu uniknięcia powstania ropnia w przypadku rozwoju zakażenia w ranie. Odsetek operacji, zakończonych powodzeniem jest bardzo wysoki i wynosi ok. 97-98% w okresie 5 lat po zabiegu.

Czy szczelina odbytu może się sama zagoić?

Tak, szczelina odbytu może się sama zagoić, zwłaszcza jeśli jest to świeża, ostra szczelina. W wielu przypadkach stosowanie odpowiednich metod leczenia zachowawczego, takich jak zmiana diety (bogata w błonnik, aby zmiękczyć stolec), zwiększenie spożycia płynów, stosowanie maści łagodzących oraz ciepłych kąpieli nasiadowych, może wspomóc proces gojenia.

Szczelina odbytu ma jednak tendencję do przekształcania się w formę przewlekłą, jeśli nie zostanie odpowiednio wyleczona. Wówczas gojenie jest trudniejsze, ponieważ twardy stolec, skurcz zwieracza odbytu i ciągłe podrażnienia rany utrudniają regenerację.

Jak zapobiegać powstawaniu szczeliny?

Aby zapobiegać powstawaniu szczeliny odbytu, warto zastosować kilka prostych zasad, które pomagają utrzymać prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego i zmniejszają ryzyko urazów błony śluzowej odbytu:

• Dieta bogata w błonnik – spożywanie odpowiedniej ilości błonnika (z warzyw, owoców, pełnoziarnistych produktów) pomaga zmiękczyć stolec i ułatwia wypróżnienia, co zmniejsza ryzyko powstania urazów w okolicy odbytu.

• Pij dużo wody – odpowiednie nawodnienie (przynajmniej 1,5-2 litry dziennie) sprawia, że stolec staje się bardziej miękki i łatwiejszy do wypróżnienia, co ogranicza ryzyko nadmiernego napinania podczas defekacji.

• Unikaj zaparć i biegunek – obie te dolegliwości mogą przyczyniać się do powstania szczeliny odbytu. Zaparcia powodują twardy stolec, który może uszkodzić błonę śluzową, a biegunki – nadmierne podrażnienie okolicy odbytu.

• Regularna aktywność fizyczna – regularny ruch wspiera zdrowie jelit i zmniejsza ryzyko zaparć, co przyczynia się do lepszego funkcjonowania układu pokarmowego.

• Unikaj nadmiernego napinania podczas wypróżnień – nadmierne napinanie podczas oddawania stolca zwiększa ryzyko uszkodzenia błony śluzowej odbytu, co może prowadzić do powstania szczeliny.

• Dbanie o higienę intymną – regularne, delikatne mycie okolic odbytu pomaga zapobiec stanom zapalnym, które mogą sprzyjać powstawaniu szczelin.

• Nie ignoruj potrzeby wypróżnienia – unikanie wypróżnień może prowadzić do twardnienia stolca, co zwiększa ryzyko powstania szczeliny odbytu podczas późniejszej defekacji.

Stosowanie tych zasad może znacząco zmniejszyć ryzyko wystąpienia szczeliny odbytu i poprawić ogólne zdrowie jelit.