Rola psychoterapii w leczeniu zaburzeń lękowych

Definicja zaburzeń lękowych i ich wpływ na życie codzienne

Zaburzenia lękowe to grupa zaburzeń o podłożu psychicznym. Co istotne, przypadłość ta bardzo często objawia się w więcej niż jednej postaci. Zazwyczaj towarzyszą jej dodatkowe dolegliwości, takie jak na przykład uzależnienie, depresja, zaburzenia osobowości czy zaburzenia apetytu. Niezależnie jednak od tej kwestii występowanie zaburzeń lękowych związane jest z odczuwaniem przede wszystkim takich emocji jak lęk bądź strach. Powodują też ona objawy fizyczne, takie jak między innymi drżenie czy przyspieszone bicie serca. Kluczowe jest to, w jakiej dokładnie kondycji psychicznej znajduje się dana osoba.

Podział zaburzeń związanych z lękiem i strachem:

• zaburzenia lękowe uogólnione,
• zespół lęku panicznego,
• agorafobia,
• specyficzne postacie fobii,
• fobia społeczna,
• lęk separacyjny,
• mutyzm wybiórczy.

Co istotne, objawy zaburzeń lękowych różnią się w zależności od postaci opisywanej przypadłości. Kluczowa jest przy tym zmienność osobnicza. Oznacza to, że u każdej osoby zaburzenia te mogą dawać o sobie znać w nieco inny sposób. Przykładowo – w przypadku fobii do najczęściej powijających się symptomów należy między innymi uczucie omdlewania, zimne poty, wtórny lęk przed śmiercią, przyspieszone bicie serca czy unikanie miejsc bądź przedmiotów, które wywołują negatywne emocje. U osób z lękiem napadowym natomiast typowe są bóle w klatce piersiowej, zawroty głowy, niepokój, duszności oraz strach przed chorobą psychiczną. Lęk uogólniony z kolei objawia się na przykład napięciem mięśniowym, stałym uczuciem zdenerwowania, poceniem się oraz nieuzasadnioną obawą o to, że stanie się coś negatywnego.

Zaburzenia lękowe – objawy:

• drżenie,
• duszności,
• niepokój,
• zimne poty,
• przyspieszone bicie serca,
• wtórny lęk przed śmiercią,
• zawroty głowy,
• nieuzasadniona obawa, że zdarzy się coś złego,
• poczucie bezradności,
• uczucie omdlewania,
• napięcie mięśniowe,
• nadmierne pocenie się,
• ból w klatce piersiowej,
• strach przed utratą kontroli nad sobą,
• stałe uczucie zdenerwowania,
• unikanie miejsc bądź przedmiotów wywołujących napięcie.

Przypuszcza się, że zaburzenia lękowe wynikają jednocześnie z czynników genetycznych i środowiskowych. Pojawiają się one między innymi wśród osób, które doświadczyły molestowania w dzieciństwie. Przyczyną zaburzeń lękowych mogą być też obciążenie genetyczne, czyli obecność zaburzeń psychicznych w rodzinie. By jednak możliwe było postawienie diagnozy, objawy podejrzewanego zaburzenia muszę występować przez dłuższy czas i wpływać na życie codzienne pacjenta. Warto przy tym zaznaczyć, że podobne symptomy mogą pojawiać się na przykład w przebiegu chorób układu sercowo-naczyniowego czy jako konsekwencja odstawienia wybranych środków farmakologicznych.

Ze względu na swój specyficzny charakter zaburzenia lękowe mogą powodować szereg powikłań. Należą do nich między innymi trudności w radzeniu sobie ze stresem, zaburzenia snu, zgrzytanie zębami (bruksizm) oraz poczucie bezradności i osamotnienia – co może prowadzić do myśli samobójczych, a nawet samobójstwa. Zaburzenia lękowe mogą być też związane z rozwojem depresji. U wybranych osób pojawiają się również problemy z układem pokarmowym, infekcje i zaburzenia odżywiania. Należy mieć na uwadze także to, że do typowych powikłań zaburzeń lękowych należy alkoholizm i narkomania.

Wybrane powikłania zaburzeń lękowych:

• stany depresyjne,
• poczucie bezradności,
• poczucie osamotnienia,
• zaburzenia snu,
• zgrzytanie zębami,
• problemy z układem pokarmowym,
• zaburzenia odżywiania,
• trudności w radzeniu sobie ze stresem,
• infekcje,
• alkoholizm,
• narkomania.

Ogólny przegląd roli psychoterapii w leczeniu zaburzeń lękowych

Zaburzenia lękowe mogą zostać wyeliminowane za pomocą psychoterapii. U wielu pacjentów już po kilku miesiącach spotkań z psychoterapeutą udaje się osiągnąć zamierzone rezultaty terapeutyczne. Dochodzi wówczas do złagodzenia objawów lub ich zupełnego wyeliminowania. Dzięki psychoterapii pacjent może zrozumieć swoje emocje i dzięki temu poradzić sobie z pojawiającym się lękiem czy strachem. Wsparcie terapeuty umożliwia także identyfikację problemów oraz odnajdowanie sposobów na ich skuteczne rozwiązywanie. W trakcie terapii osoba zmagająca się z lękiem uczy się tego, jak reagować, kiedy pojawią się negatywne emocje oraz jak wyjść z zaburzenia i nie doprowadzić do jego nawrotu.

Różne formy psychoterapii stosowane w leczeniu zaburzeń lękowych

By jednak uzyskać oczekiwane efekty terapeutyczne, należy wybrać odpowiedni kierunek leczenia. Kluczowe jest to, by specyfika psychoterapii była odpowiednio dopasowana do rzeczywistych potrzeb pacjenta. W przypadku niektórych osób najlepszym wyborem okazuje się tradycyjna psychoterapia poznawczo-behawioralna, podczas gdy u innych pacjentów najskuteczniejsza będzie terapia w nurcie psychodynamicznym. Należy natomiast pamiętać o tym, że w przypadku zaburzeń lękowych możliwe jest zastosowanie rozmaitych metod i technik pracy z pacjentem. Należą do nich w szczególności takie formy leczenia jak:

• tradycyjna psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT),
• terapia akceptacji i zaangażowania (ACT),
• terapia rodzinna,
• technika mindfulness,
• psychoterapia jungowska,
• terapia Gestalt,
• terapia dialektyczno-behawioralna (DBT),
• terapia psychodynamiczna.

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) a zaburzenia lękowe

Jednym z nurtów, którego założenia są wykorzystywane w leczeniu zaburzeń lękowych, jest terapia poznawczo-behawioralna. CBT to metoda, która skoncentrowana jest na identyfikacji oraz na zmianie myśli i zachowań wywołujących lęk. Dzięki niej pacjent może nauczyć się rozpoznawać, a następnie zmieniać negatywne myśli i przekonania, które pogarszają jego kondycję psychiczną. Terapia poznawcza zaburzeń lękowych jest też sposobem na odszukanie źródła ich występowania. W rezultacie osoba zmagająca się z nawracającym lękiem i strachem wie, jak zredukować poziom negatywnych emocji i jak nie doprowadzić do rozwoju zaburzenia w przyszłości.

Cechy charakterystyczne terapii CBT:

• dyrektywność,
• skupianie się na rozwiązaniu problemu,
• skoncentrowanie na teraźniejszości,
• stosowanie eksperymentów behawioralnych w celu wywołania zmiany w myśleniu,
• duże zaangażowanie pacjenta w proces terapeutyczny,
• skupianie się na procesie myślenia oraz na zmianie sposobu interpretowania rzeczywistości,
• bazowanie na przekonaniu, że człowiek wpływa na swoje życie poprzez nadanie swoim doświadczeniom określonego znaczenia.

Terapia oparta na uważności (mindfulness) w leczeniu lęku

Kluczowe znaczenie w terapii osób z zaburzeniami lękowymi ma również technika mindfulness. Terapia poznawcza oparta na uważności (MBCT) skoncentrowana jest zauważaniu wewnętrznych i zewnętrznych bodźców oraz na głębokim doświadczaniu „tu i teraz” – po to, by świadomie przeżywać daną chwilę. Trening uważności pomaga w zachowaniu spokoju i równowagi psychicznej, co ma nieocenione znaczenie w procesie leczenia zaburzeń lękowych. Związane z nim ciele osiągane są za pomocą rozmaitych ćwiczeń, do których należy między innymi:

• uważne oddychanie,
• uważny dotyk,
• uważne słyszenie,
• uważny spacer,
• uważna obserwacja,
• uważne spożywanie posiłków,
• uważne siedzenie,
• skanowanie ciała (ang. body scaning).

Do najważniejszych korzyści czerpanych z terapii zaburzeń lękowych z wykorzystaniem ćwiczenia uważności należy redukcja stresu i odczuwanego przez pacjenta lęku bądź strachu. Mindfulness pomaga we wzmocnieniu odporności emocjonalnej i w wypracowaniu umiejętności skutecznego rozwiązywania własnych problemów. Co jednak kluczowe w kontekście zaburzeń lękowych, terapia poznawcza oparta na uważności pozwala na eliminację objawów opisywanej przypadłości. Dodatkowo wpływa na poprawę koncentracji, zwiększenie produktywności oraz na polepszenie komunikacji, co ma niewątpliwie związek z wydobyciem z pacjenta większej empatii wobec innych osób.

Korzyści czerpane z treningu uważności:

• redukcja stresu,
• polepszenie koncentracji,
• zwiększenie produktywności,
• czerpanie większej satysfakcji z życia,
• większa empatia wobec innych osób,
• poprawa odporności emocjonalnej,
• polepszenie komunikacji z innymi ludźmi,
• skuteczniejsze rozwiązywanie problemów,
• eliminacja objawów zaburzeń czy choroby o podłożu psychicznym.

Inne efektywne podejścia terapeutyczne do zaburzeń lękowych

W leczeniu zaburzeń lękowych pomocna jest także terapia akceptacji i zaangażowania, która opiera się na przeświadczeniu, że do poprawy stanu pacjenta dochodzi wtedy, kiedy w pełni zaangażuje się on we własne życie, zgodnie z wyznawanymi przez siebie wartościami. W ACT kluczowe znaczenie ma wypracowanie elastyczności psychologicznej, czyli umiejętności przyjmowania nieprzyjemnych myśli i uczuć takimi, jakimi są – z pełną akceptacją i z przekonaniem, że nie należy usilnie zmieniać tego, na co człowiek nie ma wpływu.

Inną metodą pracy z osobami cierpiącymi na zaburzenia lękowe jest psychoterapia jungowska. Zgodnie z założeniami wskazanego nurtu osoba zmagająca się z lękiem powinna dążyć do zaakceptowania takiej emocji – tj. w twórczy sposób dotrzeć do źródeł jej występowania i nauczyć się jej odpowiedniego doświadczania. W rezultacie prowadzonych sesji terapeutycznych pacjent osiąga integralność psychiczną i odnajduje rzeczywiste „ja”. Godzi się jednocześnie z własną podświadomością oraz zyskuje poczucie wolności i wpływu na własne życie.

Jak psychoterapia pomaga w zarządzaniu lękiem?

W zależności od wybranej metody terapeutycznej psychoterapia może pomóc pacjentowi w wypracowaniu umiejętności rozpoznawania i zmiany negatywnych myśli i przekonań, które mogą powodować lęk. Terapeuta może też wesprzeć daną osobę w stopniowym przezwyciężaniu lęku poprzez jej ekspozycję na doświadczenia wywołujące negatywne emocje. W wybranych przypadkach źródłem lęku są relacje z innymi osobami. Psychoterapia może mieć wówczas na celu poprawę umiejętności interpersonalnych pacjenta oraz wypracowanie w nim zdolności skutecznego radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami.

Rozwój umiejętności radzenia sobie z lękiem

Bez względu jednak na to, jaka metoda psychoterapii zostanie wykorzystana w danej sytuacji, zaleca się, by pacjent stosował się do kilku zasad w procesie leczenia. Wielu specjalistów uważa, że pierwszym krokiem w zarządzaniu lękiem jest rozpoznanie jego objawów oraz czynników, które go wyzwalają. Zyskanie wiedzy na ten temat ułatwia podjęcie odpowiednich kroków terapeutycznych. Rozwijanie umiejętności radzenia sobie z lękiem może też polegać na dbałości o zachowanie równowagi życiowej i tym samym harmonii emocjonalnej.

Porównanie psychoterapii z leczeniem farmakologicznym zaburzeń lękowych

W przypadku pacjentów cierpiących na zaburzenia lękowe psychoterapia może być stosowana jako jedyna metoda terapeutyczna lub w połączeniu z odpowiednimi środkami farmakologicznymi. Choć więc psychoterapia jest bardzo często wystarczającą formą leczenia, to w wybranych przypadkach niezbędne okazuje się przyjmowanie leków. Dzieje się tak wtedy, kiedy pacjent cierpi na cięższe zaburzenia i choroby o podłożu psychicznym. Farmakoterapię stosuję się między innymi wśród osób z chorobą afektywną dwubiegunową i psychozą. Może być natomiast wprowadzona również w przypadku osób zmagających się z zaburzeniami lękowymi – jeśli psychoterapia w wybranym nurcie nie będzie przynosiła oczekiwanych rezultatów.

Regularne przyjmowanie leków w przebiegu zaburzeń lękowych ma na celu ingerencję w stan chemiczny mózgu, co wpływa na poprawę nastroju, zwiększenie energii i przywrócenie poczucia równowagi. Ich stosowanie wynika ze zmian równowagi chemicznej w funkcjonowaniu mózgu pojawiających się na skutek zaburzeń psychicznych. Psychoterapia natomiast stanowi metodę wpływającą na procesy interpersonalne. W trakcie jej przeprowadzania terapeuta dąży do zmiany emocji, myśli i zachowań pacjenta, a więc do modyfikacji utrwalonych przez niego schematów poznawczych. Celem jest wówczas osiągnięcie długotrwałej, głębokiej zmiany w zakresie myślenia, przekonań i zachowań danej osoby.

Możliwość łączenia terapii i farmakoterapii

Zwolennicy łączenia farmakoterapii i psychoterapii uważają, że leki mogą wpływać na poprawę pamięci i koncentracji, a przez to na pamięć i zdolność do efektywnego uczenia się w procesie psychoterapii. Sądzą oni także, że leki mogą redukować zniekształcone lub nieracjonalne myślenie i dzięki temu przybliżać pacjenta do oczekiwanych efektów psychoterapii. Należy przy tym podkreślić, że pomoc psychoterapeuty połączona z przyjmowaniem leków na zaburzenia lękowe może spowodować eliminację nieprawidłowości somatycznych. Dodatkowo wskazuje się, że jednoczesne stosowanie obu metod przynosi następujące korzyści:

• obniżenie ryzyka nawrotu zaburzenia,
• obniżenie ryzyka nawrotu objawów,
• polepszenie przestrzegania przez pacjenta zaleceń specjalistów,
• pozostawanie przez pacjenta pod opieką więcej niż jednego specjalisty,
• skuteczne wykorzystanie cennych zasobów psychiatry i psychoterapeuty,
• uzyskanie przez specjalistów zwiększonej liczby informacji klinicznych,
• możliwość zastosowania systemu wzajemnego wsparcia w sytuacji kryzysowej (np. próby samobójczej).

Zalety i ograniczenia psychoterapii w porównaniu z lekami

Stosowanie psychoterapii wśród osób z zaburzeniami lękowymi pozwala pacjentowi na zrozumienie mechanizmu działania jego psychiki. Uczestnik terapii zaczyna wówczas rozumieć, jak dochodzi do powstania lęku oraz w jaki sposób powinien sobie z nim radzić. W ten sposób zmniejszane jest ryzyko nawrotu zaburzenia czy jedynie jego objawów. Dzięki psychoterapii pacjent wie, jak rozpoznawać wczesne symptomy problemu i jakie techniki pomogą mu w zatrzymaniu pojawiającego się lęku. W rezultacie dochodzi do poprawy jakości życia danej osoby, co przejawia się na przykład w jego relacjach z innymi osobami.

Natomiast psychoterapia nie zawsze jest wystarczająca. W przypadku poważnych zaburzeń i chorób psychicznych specjaliści zalecają wprowadzenie farmakoterapii, bazującej na odpowiednio dopasowanych środkach. Psychoterapia staje się wówczas uzupełnieniem podjętego leczenia, działającym wspomagająco na pacjenta poddawanego terapii. Warto przy tym podkreślić, że ograniczenie objawów, na przykład zaburzenia lękowego, za pomocą środków farmakologicznych może zwiększyć skuteczność innych metod leczenia, takich jak na przykład psychoterapia.

Podsumowanie kluczowych korzyści z psychoterapii

Farmakologiczne leczenie zaburzeń lękowych jest wdrażane w proces terapeutyczny tylko w wybranych przypadkach. Bardzo często stosowana jest wyłącznie psychoterapia, dzięki której pacjenci nabywają trwałe umiejętności radzenia sobie z lękiem, a tym samym w sytuacjach kryzysowych. Dzięki wsparciu psychoterapeuty osoby doświadczające lęku osiągają trwałą zmianę dysfunkcyjnych schematów poznawczych – na co nie pozwalają środki farmakologiczne, bez połączenia z innymi metodami leczenia. Dlatego podczas pierwszej wizyty u psychologa czy psychoterapeuty pacjent zmagający się z zaburzeniami lękowymi bardzo często kierowany jest wyłącznie na psychoterapię, wykazującą dużą skuteczność wśród osób z rozmaitymi rodzajami zaburzeń lękowych.