Rola szczepień w zapobieganiu chorobom u dzieci – aktualne wytyczne

Dlaczego szczepienia są ważne dla zdrowia dzieci?

Szczepienia ochronne to jedna z najskuteczniejszych metod profilaktyki chorób zakaźnych u dzieci. Ich celem jest pobudzenie układu odpornościowego do produkcji przeciwciał, które umożliwią skuteczną walkę z konkretnym drobnoustrojem w razie kontaktu z nim. Dzięki temu zmniejsza się ryzyko ciężkiego przebiegu choroby, a także groźnych powikłań, które w skrajnych przypadkach mogą prowadzić do trwałego uszczerbku na zdrowiu dziecka.

Szczepienia są najczęściej wykonywane w pierwszych miesiącach i latach życia, ponieważ to właśnie wtedy układ odpornościowy dziecka uczy się rozpoznawać i zwalczać zagrożenia z otoczenia.

Choroby zakaźne nie zniknęły z powierzchni ziemi – mimo że wiele z nich nie występuje w Polsce, wciąż są obecne w innych rejonach świata. Z uwagi na dużą mobilność społeczną, możliwe jest przeniesienie niektórych wirusów i bakterii do naszego kraju. W takiej sytuacji niezaszczepione dziecko narażone jest na kontakt z patogenem i rozwój choroby.

Szczepienie to także inwestycja w przyszłość dziecka – niektóre kraje wymagają okazania dokumentacji szczepień przy przyjęciu na studia lub podróżach zagranicznych. Brak wymaganych szczepień może ograniczyć możliwości edukacyjne i życiowe.

Jakim chorobom dziecięcym można zapobiec dzięki szczepieniom?

W Polsce szczepienia obowiązkowe chronią dzieci przed wieloma groźnymi chorobami zakaźnymi. Poniżej wymieniany wybrane z nich.

• Błonica – ciężka choroba przenoszona drogą kropelkową i przez kontakt z wydzielinami chorego. Objawia się gorączką, bólem gardła i charakterystycznymi błonami martwiczymi w drogach oddechowych, które mogą powodować duszności i zagrażać życiu.
• Tężec – rozwija się po kontakcie rany z zanieczyszczonym przedmiotem. Objawy to skurcze mięśni, szczękościsk i problemy z oddychaniem. Choroba ma ciężki przebieg i wymaga intensywnego leczenia.
• Krztusiec – przenosi się drogą kropelkową. Po początkowych objawach przeziębienia pojawia się silny, duszący kaszel, często prowadzący do wymiotów i trudności w oddychaniu. Powikłania mogą obejmować uszkodzenia mózgu i zaburzenia rozwoju.
• Wirusowe zapalenie wątroby typu B (WZW B) – choroba przenoszona przez kontakt z zakażoną krwią. Może prowadzić do marskości i raka wątroby. Przez długi czas rozwija się bezobjawowo.
• Rotawirusy – wywołują ostre biegunki, wymioty i gorączkę. Zakażenie może prowadzić do szybkiego odwodnienia i wymagać hospitalizacji.
• Odra – wysoce zakaźna choroba wirusowa. Objawia się gorączką, wysypką, zapaleniem spojówek i silnym kaszlem. Powikłania obejmują zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych.
• Świnka – powoduje obrzęk ślinianek, gorączkę i złe samopoczucie. U chłopców może prowadzić do zapalenia jąder i niepłodności, a u wszystkich dzieci – do powikłań neurologicznych.
• Różyczka – łagodna u dzieci, ale bardzo niebezpieczna dla kobiet w ciąży. Może powodować wady rozwojowe u płodu.
• Poliomyelitis (polio) – wirus powoduje zapalenie opon mózgowych i porażenie mięśni. Może prowadzić do trwałej niepełnosprawności.
• Haemophilus influenzae typu b (HiB) – bakteria powodująca zapalenie opon mózgowych i sepsę, szczególnie niebezpieczną u dzieci do 5. roku życia.
• Pneumokoki – przyczyniają się do zapaleń płuc, zatok, ucha środkowego, a w ciężkich przypadkach do sepsy i zapalenia opon mózgowych. Zaszczepione dzieci chronią także osoby starsze w swoim otoczeniu.

Czy szczepienia są obowiązkowe? Jakie są przepisy prawne w Polsce?

Obowiązkowe szczepienia ochronne w Polsce mają na celu ograniczenie ryzyka epidemii i zmniejszenie kosztów leczenia chorób zakaźnych oraz ich powikłań. Wprowadzono je na mocy rozporządzeń Ministra Zdrowia i obejmują dzieci, młodzież oraz osoby przebywające w Polsce powyżej 3 miesięcy.

Szczepienia są realizowane zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych, który corocznie aktualizuje Główny Inspektor Sanitarny. Dokument ten określa harmonogram szczepień i uwzględnia grupy ryzyka oraz sytuacje wymagające szczepień poekspozycyjnych.

Jak wygląda aktualny kalendarz szczepień dla dzieci w Polsce w 2025 roku?

 Szczepienia obowiązkowe w 2025 roku obejmują:

• w ciągu 24 godzin po urodzeniu – gruźlica, WZW B (I dawka);
• 6.–8. tydzień życia – WZW B (II dawka), DTP (błonica, tężec, krztusiec), Hib, pneumokoki, rotawirusy;
• 3.–4. miesiąc życia – DTP (II dawka), Hib (II dawka), pneumokoki (II dawka), polio (I dawka);
• 5.–6. miesiąc – rotawirusy (III dawka);
• 6. miesiąc – DTP (III dawka), Hib (III dawka), polio (II dawka);
• 7. miesiąc – WZW B (III dawka);
• 13.–15. miesiąc – MMR (odra, świnka, różyczka), pneumokoki (III dawka);
• 16.–18. miesiąc – DTP (IV dawka), Hib (IV dawka), polio (III dawka);
• 6. rok życia – DTP (przypominająca), polio (przypominająca), MMR (przypominająca);
• 14. i 19. rok życia – DTP (przypominające).

Czy można odroczyć szczepienia dziecka? Kiedy to jest możliwe?

Podanie szczepionki może zostać przesunięte w czasie w sytuacjach, gdy występują czasowe przeciwwskazania zdrowotne. Takie decyzje podejmuje lekarz, który po przeprowadzeniu wywiadu i badaniu dziecka określa, czy w danym momencie możliwe i bezpieczne jest wykonanie szczepienia. Przykładem przeciwwskazania może być ostra infekcja przebiegająca z gorączką, nasilone objawy choroby przewlekłej, a także okres rekonwalescencji po poważnym zabiegu operacyjnym.

Czy szczepienia dzieci są bezpieczne? Jakie mogą mieć skutki uboczne?

Wszystkie szczepionki stosowane u dzieci przechodzą wieloetapowy proces badań, zanim zostaną dopuszczone do obrotu. Ich bezpieczeństwo i skuteczność są dokładnie analizowane w badaniach klinicznych, a każdy etap produkcji podlega ścisłej kontroli. Po zatwierdzeniu do użytku szczepionki są dodatkowo monitorowane przez niezależne laboratoria państwowe, zanim trafią do przychodni i aptek.

U dzieci, które nie mają przeciwwskazań zdrowotnych, szczepienia są na ogół bardzo dobrze tolerowane.

Najczęściej występują łagodne, krótkotrwałe objawy niepożądane, takie jak:

• zaczerwienienie, obrzęk i bolesność w miejscu wkłucia,
• podwyższona temperatura ciała,
• ogólne rozdrażnienie i senność.

Dla zobrazowania możliwych reakcji poszczepiennych można przytoczyć przykład szczepienia przeciwko ospie wietrznej. U około 15–20% zaszczepionych może pojawić się miejscowy odczyn, taki jak ból, zaczerwienienie i obrzęk w miejscu wstrzyknięcia. U mniej więcej 14% dzieci występuje gorączka, a u 3–5% – łagodna wysypka przypominająca ospę, pojawiająca się zwykle między 5. a 26. dniem po szczepieniu.

Rzadko zdarzają się reakcje uczuleniowe na składniki szczepionki, np. neomycynę. U dzieci bez przeciwwskazań szczepionka jest dobrze tolerowana.

W przypadku wątpliwości dotyczących bezpieczeństwa konkretnej szczepionki lub zauważenia niepokojących objawów po szczepieniu należy skontaktować się z lekarzem, który oceni sytuację i zdecyduje o dalszym postępowaniu.

Każdy niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) powinien być zgłoszony i udokumentowany – umożliwia to jeszcze lepszą ocenę bezpieczeństwa stosowanych preparatów.

Co grozi dziecku, jeśli nie zostanie zaszczepione?

Brak szczepień ochronnych naraża dziecko na ryzyko zachorowania na poważne choroby zakaźne, które mogą prowadzić do długotrwałych powikłań, a nawet śmierci. Choroby takie jak odra, krztusiec czy polio mogą przebiegać bardzo ciężko, zwłaszcza u najmłodszych, których układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty.

Nieszczepione dziecko staje się nie tylko osobą narażoną na chorobę, ale również źródłem potencjalnego zakażenia dla innych – zwłaszcza dla tych, którzy z powodu przeciwwskazań zdrowotnych nie mogą się zaszczepić. W efekcie dochodzi do spadku odporności zbiorowej i ryzyka wybuchu ognisk epidemicznych.

Dodatkowym skutkiem braku szczepień może być ograniczenie dostępu do usług publicznych, takich jak żłobki czy przedszkola – niektóre placówki mogą wprowadzać wymogi dotyczące szczepień. Podobne wymagania pojawiają się również w kontekście podróży międzynarodowych oraz przyjęcia na studia za granicą.