Środki kontrastowe, stosowane w badaniach TK

Tomografia komputerowa to szybkie i nieinwazyjne badanie obrazowe, pozwalające na przeprowadzenie dokładnej diagnostyki wielonarządowej z uwzględnieniem zarówno tkanek miękkich, jak i struktur kostnych. Jej istotą jest wykorzystanie promieni, emitowanych przez lampę rentgenowską, do wykonania przekrojowych obrazów wybranych narządów ciała. 

W trakcie badania TK pacjent, leżąc na wąskim stole, znajduje się pomiędzy lampą emitującą a detektorem, odczytującym zmiany natężenia promieni rentgenowskich, przechodzących przez poszczególne tkanki – są one różne dla różnych tkanek. Uzyskane wyniki zostają przeliczone przez specjalny program komputerowy, który tej podstawie generuje bardzo szczegółowy, trójwymiarowy obraz badanego narządu.

Czym są środki kontrastowe w tomografii komputerowej?

Realizowana planowo diagnostyka tomografem komputerowym jest, dla większej dokładności obrazowania, poprzedzana dożylnym zaaplikowaniem pacjentowi środka kontrastującego (cieniującego). Jest to płynna substancja, mająca za zadanie lepiej uwidocznić (zwiększyć kontrast) określone struktury i narządy. Środki kontrastowe pochłaniają promieniowanie RTG w mniejszym lub większym stopniu niż otaczające je tkanki. Ich wydalanie następuje razem z moczem, więc dla przyśpieszenia procesu wskazane jest wypicie dużej ilości wody przed rozpoczęciem badania.

Rodzaje środków kontrastowych stosowanych w TK

Środki kontrastujące, których głównymi dostawcami są koncerny farmaceutyczne Bayer, Bracco, Covidien i GE Healthcare, można podzielić na trzy podstawowe grupy:

• Wysokoosmolalne, jonowe środki kontrastowe (ang. HOCM) - obciążone większą częstotliwością występowania działań niepożądanych, takich jak reakcja alergiczna lub ostra nefropatia pokontrastowa (uszkodzenie nerek związane i wywołane przez podanie środków cieniujących). Większość działań niepożądanych ujawnia się w ciągu pierwszych 20 minut po podaniu kontrastu. W rzadkich przypadkach obserwuje się również działania opóźnione, występujące 24-48 godzin po wstrzyknięciu kontrastu.
• Niskoosmolalne, niejonowe środki kontrastowe - preferowane ze względu na swoją niską chemo- i osmotoksyczność oraz znacząco mniejszą częstość wywoływania działań niepożądanych niż HOCM.
• Izoosmolalne środki kontrastowe - niejonowe środki kontrastowe o osmolalności zbliżonej do parametrów krwi oraz o znacznie większej lepkości w porównaniu ze środkami niskoosmolalnymi.

Termin osmolalność (molowość) oznacza w tym przypadku liczbę moli substancji czynnej osmotycznie, rozpuszczonej w 1 kg rozpuszczalnika (wody). Zależy ona od stężenia i aktywności cząsteczek substancji rozpuszczonych w wodzie oraz stężenia i aktywności cząsteczek wody. Niska osmolalność wpływa na lepszą tolerancję środka konturującego przez organizm pacjenta, zaś niższa lepkość umożliwia jego sprawniejsze podanie z odpowiednią prędkością i tym samym uzyskanie wysokiej jakości obrazów.

W przypadku tomografii komputerowej, ważną cechą środka kontrastowego jest również poziom stężenia jodu. Im jest ono wyższe, tym lepszy obraz można uzyskać, redukując jednocześnie objętość podawanego preparatu. Optymalne rozwiązanie dla pacjenta to środek o możliwie najwyższej zawartości jodu i jednocześnie najmniejszej możliwej dla tego stężenia lepkości.

Kontrast doustny a dożylny – kiedy stosuje się różne formy?

Środki kontrastowe odgrywają kluczową rolę w tomografii komputerowej, poprawiając widoczność struktur wewnętrznych ciała. W zależności od rodzaju badania i celu diagnostycznego stosuje się różne formy podania kontrastu – doustną lub dożylną. Każda z nich ma swoje specyficzne zastosowania i zalety.

Kontrast doustny jest podawany w postaci płynów, które pacjent pije przed badaniem. Jest stosowany głównie w diagnostyce przewodu pokarmowego (żołądek, jelito cienkie, jelito grube). Środek kontrastowy wypełnia przewód pokarmowy, co pozwala na uwidocznienie jego ścian, ocenę drożności i wykrycie zmian takich jak nowotwory, zwężenia czy stany zapalne. Kontrast doustny sprawia, że przewód pokarmowy wyróżnia się na tle innych narządów, co ułatwia lekarzowi interpretację wyników.

Kontrast dożylny jest wprowadzany bezpośrednio do krwiobiegu za pomocą wenflonu. Dzięki szybkiemu rozprowadzeniu się po organizmie, ta forma kontrastu jest szczególnie przydatna w badaniach naczyń krwionośnych, takich jak angiografia TK, oraz w diagnostyce tkanek miękkich i narządów miąższowych, takich jak wątroba, nerki, trzustka czy płuca. Kontrast dożylny pozwala na ocenę ukrwienia narządów, wykrywanie zmian nowotworowych, zatorów, zakrzepów czy tętniaków.

Jak przygotować się do badania TK ze środkiem kontrastowym?

Tomografia komputerowa ze środkiem kontrastowym to zaawansowane badanie diagnostyczne, które wymaga odpowiedniego przygotowania, aby zapewnić jego dokładność oraz bezpieczeństwo pacjenta.

Wskazówki przed badaniem TK z kontrastem

Do zaleceń ogólnych możemy zaliczyć:

• Zazwyczaj pacjent powinien być na czczo przez 4–6 godzin przed badaniem. Dzięki temu zmniejsza się ryzyko nudności i wymiotów po podaniu kontrastu.
• W dniu badania zaleca się wypicie odpowiedniej ilości wody, chyba że lekarz zaleci inaczej. Dobre nawodnienie wspiera wydalanie środka kontrastowego przez nerki.
• Należy zdjąć biżuterię, zegarki oraz inne metalowe przedmioty, które mogłyby zakłócać obrazowanie.
• Jeśli pacjent przyjmuje leki, szczególnie na cukrzycę (np. metforminę), lekarz powinien ocenić, czy ich zażycie przed badaniem jest bezpieczne.
• W dniu badania warto unikać wysiłku fizycznego, który może wpłynąć na metabolizm kontrastu.

Jakie informacje należy przekazać lekarzowi przed badaniem?

Podczas rozmowy z lekarzem przed badaniem TK należy dokładnie omówić swój stan zdrowia i historię medyczną.

Kluczowe informacje to:

• Koniecznie poinformuj lekarza o wcześniejszych reakcjach alergicznych na środki kontrastowe lub inne substancje.
• Jeśli pacjent ma niewydolność nerek lub inne problemy z ich funkcją, podanie kontrastu może wymagać szczególnej ostrożności.
• Kobiety w ciąży powinny poinformować lekarza, ponieważ badanie TK ze środkiem kontrastowym jest zalecane jedynie w sytuacjach koniecznych.
• Pacjenci z astmą mogą być bardziej narażeni na reakcje alergiczne na kontrast.
• Należy zgłosić stosowanie leków, zwłaszcza metforminy (stosowanej w leczeniu cukrzycy), ponieważ może być konieczne jej czasowe odstawienie.
• Niektóre środki kontrastowe mogą wpływać na funkcję tarczycy, dlatego lekarz powinien wiedzieć o wszelkich problemach z tym narządem.

Czy środki kontrastowe są bezpieczne dla każdego?

Środki kontrastowe stosowane w badaniach tomografii komputerowej są generalnie bezpieczne i dobrze tolerowane przez większość pacjentów. Jednak, jak każda procedura medyczna, ich użycie wiąże się z potencjalnym ryzykiem, szczególnie u osób z określonymi schorzeniami. Ważne jest, aby przed badaniem lekarz dokładnie ocenił stan zdrowia pacjenta, aby zminimalizować możliwość wystąpienia skutków ubocznych lub powikłań.

Możliwe skutki uboczne i reakcje alergiczne na kontrast jodowy

Środki kontrastowe na bazie jodu, stosowane w badaniach TK, mogą czasami wywoływać działania niepożądane, choć są one zwykle łagodne i przemijające.

Do najczęstszych objawów należą:

• Łagodne reakcje: Takie jak uczucie ciepła w ciele, metaliczny posmak w ustach, mdłości czy lekkie swędzenie skóry. Objawy te są krótkotrwałe i zwykle nie wymagają interwencji medycznej.
• Reakcje alergiczne: Rzadko, ale mogą wystąpić reakcje alergiczne, takie jak pokrzywka, obrzęk twarzy, trudności z oddychaniem czy spadek ciśnienia krwi. W takich przypadkach konieczna jest szybka pomoc medyczna.
• Reakcje ciężkie: Bardzo rzadko zdarzają się poważne reakcje, takie jak wstrząs anafilaktyczny. Dlatego ważne jest, aby pacjent poinformował lekarza o wcześniejszych alergiach na środki kontrastowe lub inne substancje.

Środki kontrastowe a problemy z nerkami – na co zwrócić uwagę?

Pacjenci z zaburzeniami funkcji nerek wymagają szczególnej uwagi przed podaniem środka kontrastowego. Środki jodowe mogą obciążać nerki i w niektórych przypadkach prowadzić do kontrastowej nefropatii, czyli pogorszenia funkcji nerek po badaniu. Dlatego przed podaniem kontrastu lekarz może zlecić badanie poziomu kreatyniny i eGFR (wskaźnik filtracji kłębuszkowej), aby ocenić wydolność nerek.

Grupy pacjentów wymagających szczególnej uwagi:

• osoby z przewlekłą chorobą nerek,
• pacjenci z cukrzycą, szczególnie przyjmujący metforminę, która w połączeniu z kontrastem może zwiększać ryzyko kwasicy mleczanowej,
• pacjenci odwodnieni lub w podeszłym wieku, u których funkcja nerek może być osłabiona.

Alternatywy dla badań TK ze środkiem kontrastowym

Tomografia komputerowa ze środkiem kontrastowym jest niezwykle pomocna w diagnostyce wielu schorzeń, jednak nie zawsze jest konieczna ani możliwa do przeprowadzenia. Istnieją sytuacje, w których badanie TK można wykonać bez kontrastu lub skorzystać z innych metod diagnostycznych, które nie wymagają jego zastosowania.

Czy można wykonać badanie TK bez kontrastu?

Tak, badanie TK można przeprowadzić bez użycia środka kontrastowego, choć jego zastosowanie zależy od celu diagnostycznego. TK bez kontrastu jest często wystarczające w przypadkach, gdy obrazowanie dotyczy struktur kostnych, takich jak:

• złamania kości,
• zmiany zwyrodnieniowe stawów,
• obrazowanie czaszki w celu wykrycia urazów.

TK bez kontrastu bywa również stosowane w ocenie przewlekłych chorób płuc czy w diagnostyce kamicy nerkowej, gdzie struktury te są dobrze widoczne bez konieczności poprawy kontrastu tkanek. Niemniej jednak, w sytuacjach wymagających szczegółowej oceny naczyń krwionośnych, ukrwienia narządów lub dokładnego rozróżnienia między zdrowymi a chorobowo zmienionymi tkankami, kontrast może być niezbędny.

Inne metody diagnostyczne niewymagające użycia kontrastu

W przypadku pacjentów, którzy nie mogą przyjąć środka kontrastowego z powodu alergii, niewydolności nerek czy ciąży, istnieją alternatywne metody diagnostyczne:

• rezonans magnetyczny (MRI),

• ultrasonografia (USG),

• scyntygrafia,

• RTG (Rentgen),

• tomografia komputerowa z niską dawką promieniowania.