Świerzb – przyczyny, objawy oraz metody leczenia

Czym jest świerzb?

Świerzb jest częstą, zakaźną chorobą skóry wywoływaną przez pajęczaka – świerzbowca ludzkiego Sarcoptes scabiei varietas hominis. Zapłodniona samica przedostaje się pod naskórek i drąży w skórze charakterystyczne dla świerzbu nory, w których składa następnie swoje jaja. Po upływie ok. 50 godzin dochodzi do wyklucia larw, które rozwijają się do osobnika dorosłego w ciągu ok. 2 tygodni. Co istotne, objawy świadczące o infekcji wynikają nie tylko z samej obecności pasożytów w naskórku. Stanowią równocześnie reakcję układu odpornościowego chorego na dziejące się zmiany.

Wśród osób zainfekowanych po raz pierwszy okres wylęgania wynosi od 3 do 6 tygodni. Kolejne infekcje objawiają się już po kilku dniach od zarażenia. Co istotne, okres zakaźności odpowiada okresowi trwania zarażenia. Świerzb pojawia się u osób w różnym wieku, niezależnie od płci i w każdej klasie socjoekonomicznej. To najczęstsza pasożytnicza choroba skóry. Najczęściej natomiast atakuje dzieci, pacjentów immunoniekompetentnych oraz osoby w podeszłym wieku. Ponadto, najwięcej przypadków obserwuje się w krajach tropikalnych i subtropikalnych.

Jakie są rodzaje świerzbu?

Świerzb dziecięcy – dla którego typowe są zmiany na podeszwach stóp i powierzchniach dłoniowych rąk, a czasami również na owłosionej skórze głowy.

Świerzb wieku podeszłego – w przypadku którego świąd bywa nieadekwatny do obszerności zmian skórnych.

Świerzb pęcherzowy – obserwowany w szczególności u osób starszych oraz dający o sobie znać poprzez uwidocznienie na skórze wielu drobnych pęcherzyków i nadżerek.

Świerzb guzkowy – objawiający się w postaci fioletowych lub brunatnych, spoistych i swędzących guzków, występujący zazwyczaj na mosznie, pośladkach i fałdach skórnych.

Świerzb norweski – pojawiający się przede wszystkim u osób z upośledzoną odpornością, z zaburzeniami psychicznymi oraz zaniedbanych i obłożnie chorych; dla którego typowe jest nadmierne rogowacenie oraz grube, nawarstwione łuski i przerosłe brodawkujące wykwity.

Przyczyny świerzbu

Ta infekcja pasożytnicza rozwija się na skutek zarażenia człowieka przez bezpośredni kontakt ze skórą osoby chorej. Właśnie dlatego świerzb u dzieci jest zjawiskiem stosunkowo powszechnym. Możliwe jest też zarażenie poprzez zbliżenie seksualne z nosicielem. W wybranych sytuacjach świerzb rozprzestrzenia się poprzez ubrania lub przedmioty. Dzieje się tak przede wszystkim przy dużej liczbie osobników świerzbowca występujących u danego pacjenta. W przypadku świerzbu norweskiego drogą zakażenia jest nawet kontakt z tapicerowanymi meblami, zabawkami czy pościelą.

Czynniki sprzyjające zarażeniu:

• przewlekle obniżona odporność,
• złe warunki życiowe,
• wyniszczenie,
• demencja,
• choroby psychiczne,
• duża liczba osób mieszkających w jednym domu.

Jakie są objawy świerzbu?

Wśród typowych objawów świerzbu wymienia się przede wszystkim świąd całego ciała, nasilający się głównie w nocy, po rozgrzaniu ciała w łóżku czy podczas kąpieli w ciepłej wodzie. Świąd ten powoduje potrzebę ciągłego drapania, co prowadzi do powstawania nadżerek i przeczosów. Jego konsekwencją może być także rozdrażnienie i wzmożone napięcie psychiczne. Charakterystyczne dla świerzbu są też wykwity na skórze w postaci nor świerzbowcowych („korytarze” zamieszkałe przez świerzbowce) oraz grudki i pęcherzyki występujące zwłaszcza między palcami, w pachwinach, pod pachami, w okolicach płciowych i na pośladkach. W przypadku dłużej trwającego zakażenia na ciele pacjenta pojawiają się też charakterystyczne guzki, świadczące o rozwiniętej infekcji.

Wykwity mogą pojawiać się na rumieniowym podłożu i zazwyczaj zauważa się je w przestrzeniach międzypalcowych rąk, w ładach pachowych i pachwinowych, w okolicy nadgarstków, na pośladkach, tułowiu, a także w okolicy brodawek sutkowych, okolicy okołopępkowej oraz anogenitalnej. Należy natomiast podkreślić, że w przypadku niemowląt i małych dzieci wykwity występują typowo na stopach, dłoniach i w okolicy twarzy. Ponadto bardzo rzadko dochodzi u nich do świerzbu norweskiego – ta postać choroby dotyczy raczej osób dorosłych.

Objawy świerzbu:

• świąd, nasilający się pod wpływem wzrostu temperatury ciała;
• rozsiane na ciele grudki, nadżerki, strupki i ślady po drapaniu – które nie występują na głowie, między łopatkami, na podeszwach stóp i powierzchni dłoniowej rąk;
• nory świerzbowcowe – małe korytarzyki w naskórku, głównie na bocznej stronie palców, na pośladkach i w fałdach skórnych.

Diagnostyka świerzbu

Diagnostyka świerzbu polega na przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu z pacjentem, podczas którego opisywane są przez niego niepokojące objawy. Kluczowe znaczenie ma przy tym typowy obraz kliniczny choroby i (najlepiej) badanie mikroskopowe zeskrobin naskórka, dzięki któremu specjalista może zobaczyć bytujące na ciele organizmy. Warto mieć natomiast na uwadze, że niepotwierdzenie obecności pasożytów wcale nie wyklucza świerzbu. Zazwyczaj natomiast ustalenie stanu pacjenta nie powoduje dużych trudności, ze względu na charakterystyczne objawy opisywanej choroby.

Metody leczenia świerzbu

Podczas procesu terapeutycznego stosuje się przede wszystkim preparaty przeciwświerzbowcowe – po kąpieli trwającej nie krócej niż 10 minut, dzięki której lek efektywniej przenika do naskórka. Takie maści na świerzb należy wsmarować dokładnie w skórę całego ciała, ze szczególnym uwzględnieniem przestrzeni międzypalcowych, fałd, okolic narządów płciowych i przestrzeni podpaznokciowych. W przypadku małych dzieci i pacjentów w podeszłym wieku zaleca się, by lek został również nałożony na głowy, z pominięciem okolicy oczu i ust. Co istotne, leczenie powinno zostać wykonane w jednym czasie u wszystkich domowników i partnerów seksualnych, niezależnie od tego, czy występują u nich objawy świerzbu.

Leki na świerzb do zewnętrznego zastosowania:

• krotamiton,
• permetyna,
• benzoesan benzylu, 
• maść siarkowa.

Leczenie świerzbu norweskiego

Nieco trudniejsze jest leczenie świerzbu norweskiego. W takim przypadku oprócz nałożenia na ciało środków zmiękczających i rozpuszczających zrogowaciałą warstwę naskórka konieczne może okazać się kilkudniowe stosowanie maści siarkowej oraz wykonanie kontrolnego badania zeskrobin naskórka (po 1 tygodniu). Leczenie świerzbu polega też wówczas na zmianie i dokładnym wypraniu wszystkich ręczników, pościeli, koców i narzut oraz ubrań stosowanych przez chorego w ostatnim tygodniu w temperaturze ≥60°C lub ich wyprasowanie gorącym żelazkiem.

Zaleca się przy tym, by inne rzeczy, nienadające się do prania, zostały zamknięte w szczelnej folii i były następnie przechowywane w temperaturze pokojowej przez 72 godziny bądź mrożone w temperaturze –20°C przez 12 godzin. Elementem terapii może być również dokładne odkurzenie dywanów i tapicerki. Można wówczas skorzystać z dostępnych na rynku środków do prania, które skutecznie eliminują pasożyty. Podsumowując – podczas leczenia bardzo ważne może być nie tylko leczenie wszystkich domowników i osób z bliskiego otoczenia chorego, ale i przeprowadzenie dezynfekcji ubrań i przedmiotów po zakończonej kuracji.

Z czym można pomylić świerzb?

Świerzb może zostać pomylony z takimi chorobami jak np. kontaktowe zapalenie skóry, rybia łuska, łojotokowe zapalenie skóry, choroba Dariera, osutka polekowa czy łuszczyca. Warto mieć przy tym na uwadze, że świerzbowiec ludzki może prowadzić do rozwoju innych schorzeń. Przykładem jest zapalenie naczyń limfatycznych, zapaleniu tkanki podskórnej, niesztowica czy czyraki. Zakażenie świerzbowcem może więc przyczynić się do wystąpienia chorób o podłożu bakteriologicznym.

Zapobieganie świerzbowi

Podstawowym warunkiem zapobiegania świerzbowi jest przestrzeganie higieny osobistej. Niezbędne jest zatem częste mycie rąk, kąpiele całego ciała, używanie wyłącznie własnych przyborów toaletowych, bielizny i ręczników oraz regularna zmiana bielizny pościelowej i osobistej. Kluczowe znaczenie ma natomiast niemal natychmiastowa konsultacja z lekarzem dermatologiem czy lekarzem pierwszego kontaktu w przypadku dostrzeżenia zmian mogących wskazywać na zaatakowanie skóry świerzbowcem. Jeżeli leczenie zostanie wdrożone odpowiednio wcześnie, to być może przyniesie ono zadowalające rezultaty niedługo po jego rozpoczęciu i nie dojdzie do zaostrzenia zaobserwowanych symptomów choroby.