Szczepionka na tężec

Czym jest tężec i dlaczego jest niebezpieczny?

Tężec to ciężka, często śmiertelna choroba zakaźna, która atakuje układ nerwowy człowieka. Wywołuje ją toksyna produkowana przez beztlenowe bakterie Clostridium tetani. Po przedostaniu się do rany bakterie te zaczynają wytwarzać silną neurotoksynę, która zakłóca funkcjonowanie układu nerwowego. Skutkiem jej działania są niezwykle bolesne i trudne do opanowania skurcze mięśni. Tężec nie jest chorobą zakaźną w tradycyjnym sensie – nie przenosi się drogą kropelkową, nie można się nim zarazić od drugiego człowieka. Mimo to zagrożenie jest realne, ponieważ zarodniki bakterii tężca występują powszechnie w środowisku – szczególnie w glebie, kurzu, odchodach zwierząt czy brudnej wodzie. Ich wyjątkowa odporność na temperaturę i środki dezynfekujące sprawia, że przetrwają w warunkach, które dla innych drobnoustrojów są śmiertelne.

Do zakażenia dochodzi zazwyczaj przez skaleczenia – często tak drobne, że nie zwracamy na nie uwagi. Wrota zakażenia stanowić mogą nawet otarcia naskórka czy niewielkie rany, które nie wymagają interwencji medycznej. Ryzyko wzrasta, jeśli rana ma kontakt z ziemią, kurzem lub zwierzęcymi odchodami. Szczególnie groźne są rany zmiażdżone, kłute, silnie zabrudzone, a także rozległe oparzenia i odmrożenia. Niebezpieczeństwo zakażenia wzrasta również przy porodzie lub poronieniu w warunkach braku higieny.

Objawy tężca rozwijają się zazwyczaj w ciągu kilku dni do trzech tygodni po zakażeniu. Najczęściej jest to około 8 dni. Początkowe symptomy mogą być niespecyficzne: uczucie rozbicia, bóle głowy, drażliwość czy bezsenność. Z czasem pojawiają się bardziej charakterystyczne objawy neurologiczne:

• szczękościsk – sztywność i skurcze mięśni żuchwy, które stopniowo obejmują kark, plecy, klatkę piersiową i kończyny;
• napadowe prężenia – gwałtowne skurcze mięśni, wywoływane przez bodźce zewnętrzne, jak hałas czy dotyk; ciało wygina się w łuk, z zaciśniętymi zębami i napiętym brzuchem;
• zaburzenia twarzy – tzw. uśmiech sardoniczny spowodowany porażeniem mięśni mimicznych;
• zaburzenia wegetatywne – skoki ciśnienia, problemy z krążeniem, intensywne poty.

Rzadziej występuje postać miejscowa tężca, obejmująca wzmożone napięcie i skurcze mięśni w bezpośrednim sąsiedztwie rany. Choć łagodniejsza, wymaga równie pilnej interwencji medycznej.

Jak działa szczepionka na tężec?

Szczepionka przeciw tężcowi to preparat inaktywowany – zawiera oczyszczoną, chemicznie unieszkodliwioną toksynę tężcową (toksoid), która nie wywołuje choroby, ale skutecznie pobudza układ odpornościowy do wytworzenia przeciwciał. Odporność nie pojawia się od razu – aby była skuteczna, konieczne jest podanie kilku dawek szczepionki w odpowiednich odstępach czasu. Dzieci są szczepione w ramach programu obowiązkowego, w postaci preparatów skojarzonych zawierających również składniki przeciw błonicy i krztuścowi (np. DTP, DTaP).

W przypadku przeciwwskazań do krztuśca stosuje się szczepionki DT (błonica + tężec) lub szczepionkę T (monowalentną). Dorośli, którzy przeszli szczepienia podstawowe, powinni regularnie otrzymywać dawki przypominające co 10 lat.

Preparaty te są dobrze tolerowane – odczyny poszczepienne są najczęściej łagodne i ograniczają się do:

• bólu w miejscu podania,
• zaczerwienienia lub obrzęku,
• przejściowego osłabienia.

Czy po szczepieniu na tężec można zachorować?

Tak – choć szczepionka znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania, jej działanie słabnie z czasem, dlatego ważne jest regularne odnawianie odporności poprzez dawki przypominające. Po pełnym cyklu szczepień podstawowych oraz przypominających u dzieci i młodzieży konieczne są kolejne dawki u dorosłych – najlepiej w odstępach 10-letnich. W Polsce rekomenduje się stosowanie szczepionki dTap, zawierającej składnik tężcowy oraz dodatkowo błoniczy i krztuścowy.

Kiedy trzeba się zaszczepić na tężec?

Szczepienie przeciw tężcowi należy rozpocząć już w wieku niemowlęcym.

Schemat szczepień obowiązkowych w Polsce:

• dzieci:
  • 2., 3–4., 5. oraz 16–18. miesiąc życia – szczepienia podstawowe preparatem DTP/DTaP;
  • dawki przypominające:
    • w 6. roku życia (DTaP),
    • 14. roku życia (dT lub dTap),
    • oraz w 19. roku życia (dT).

Dorośli, którzy nie mają udokumentowanych szczepień, powinni przyjąć pełny cykl:

• dawka – w dowolnym momencie,
• dawka – po 4–6 tygodniach,
• dawka – po 6–12 miesiącach.

Kto nie powinien szczepić się przeciwko tężcowi?

Choć szczepionka przeciw tężcowi uznawana jest za jedną z najbezpieczniejszych, istnieją pewne przeciwwskazania do jej stosowania.

Głównym i bezwzględnym przeciwwskazaniem jest przebycie wstrząsu anafilaktycznego po wcześniejszym podaniu szczepionki zawierającej toksoid tężcowy – zarówno w ramach profilaktyki pierwotnej, jak i poekspozycyjnej. W takich sytuacjach ryzyko poważnych reakcji alergicznych przewyższa potencjalne korzyści ze szczepienia.

Innym, rzadszym przeciwwskazaniem jest wrodzony niedobór odporności, a konkretnie brak zdolności organizmu do produkcji przeciwciał. W takich przypadkach szczepienie nie przyniesie oczekiwanych efektów, ponieważ organizm nie zareaguje na toksoid odpowiednią odpowiedzią immunologiczną.

Szczepionka na tężec a ciąża i karmienie piersią – co warto wiedzieć?

Szczepionki inaktywowane, w tym szczepionka przeciw tężcowi, mogą być bezpiecznie podawane kobietom w ciąży oraz w okresie karmienia piersią. W ciąży szczególnie zaleca się szczepienie szczepionką dTap – zawierającą toksoid tężcowy, błoniczy i komponent krztuścowy. Podanie tej szczepionki w odpowiednim momencie (najczęściej w II lub III trymestrze ciąży) umożliwia przeniesienie przeciwciał matki do płodu i zabezpiecza noworodka przed krztuścem oraz tężcem w pierwszych tygodniach życia.

W okresie karmienia piersią nie istnieją przeciwwskazania do stosowania szczepionek inaktywowanych, a większość szczepionek żywych także jest dopuszczona do stosowania u matek karmiących.

Jakie są skutki uboczne szczepionki na tężec?

Szczepionka przeciw tężcowi, należąca do grupy preparatów inaktywowanych, jest powszechnie uznawana za bezpieczną. Zawiera toksoid tężcowy – nieaktywną toksynę, która została pozbawiona działania chorobotwórczego przy użyciu formaldehydu i temperatury. Dzięki temu organizm może wytworzyć przeciwciała, nie narażając się przy tym na ryzyko choroby. Po podaniu szczepionki monowalentnej (zawierającej wyłącznie składnik tężcowy) ryzyko wystąpienia działań niepożądanych jest minimalne. Reakcje niepożądane zdarzają się rzadko i są zwykle łagodne. Inaczej sytuacja może wyglądać w przypadku szczepionek skojarzonych, w których inne składniki (np. krztuścowy) mogą wywołać odczyny miejscowe lub ogólne.

Najczęstsze działania niepożądane:

• zaczerwienienie, bolesność lub obrzęk w miejscu wstrzyknięcia,
• uczucie zmęczenia, osłabienie,
• łagodny stan podgorączkowy.

Czy szczepionka na tężec jest obowiązkowa?

Tak – szczepienie przeciw tężcowi jest jednym z obowiązkowych szczepień ochronnych u dzieci i młodzieży w Polsce. Realizowane jest zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO) i finansowane ze środków publicznych, co oznacza, że nie wiąże się z żadnymi kosztami dla pacjenta. Dzieci otrzymują szczepionkę jako część preparatów skojarzonych – DTP/DTaP lub DT w przypadku przeciwwskazań do krztuśca. W sytuacjach wyjątkowych można również podać szczepionkę monowalentną (T).

Dorośli, choć nieobjęci obowiązkiem szczepienia, powinni przyjmować dawki przypominające, szczególnie jeśli pracują w zawodach narażających ich na kontakt z zanieczyszczonym środowiskiem (rolnicy, leśnicy, pracownicy budowlani) lub nie posiadają dokumentacji szczepień.

Czy szczepionkę na tężec można łączyć z innymi szczepieniami?

Tak – szczepionka przeciw tężcowi może być bezpiecznie podawana jednocześnie z innymi szczepionkami. Najczęściej stosuje się preparaty skojarzone, które zawierają również komponenty przeciw błonicy, krztuścowi, polio, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B czy Haemophilus influenzae typu B. Dzięki temu możliwe jest znaczące ograniczenie liczby iniekcji i wizyt w placówce medycznej.

Jakie szczepionki na tężec są dostępne w Polsce?

Na polskim rynku dostępne są zarówno szczepionki monowalentne (zawierające tylko komponent tężcowy), jak i szeroka gama szczepionek skojarzonych.

Przykłady dostępnych preparatów:

• monowalentne: Tetana (toksoid tężcowy);
• skojarzone dwuskładnikowe: Clodivac, DT;
• trójskładnikowe: DTP, Boostrix, ADACEL;
• czteroskładnikowe: Boostrix Polio, INFANRIX IPV;
• pięcio- i sześcioskładnikowe: INFANRIX Hexa, HEXACIMA;
• specjalne: TyT – szczepionka przeciw durowi brzusznemu i tężcowi.

Szczepionki różnią się składem, zakresem wskazań, grupą wiekową oraz producentem, ale wszystkie zawierają toksoid tężcowy jako substancję czynną.

Gdzie można się zaszczepić na tężec i ile to kosztuje?

Szczepienie przeciw tężcowi można wykonać w placówkach podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) – zarówno w ramach szczepień obowiązkowych, jak i w sytuacjach wymagających profilaktyki poekspozycyjnej (np. po zranieniu). W razie potrzeby szczepienie można również wykonać w szpitalnym oddziale ratunkowym lub na izbie przyjęć, jeśli istnieje ryzyko zakażenia po urazie.

Koszt szczepienia:

• szczepienia obowiązkowe – bezpłatne, finansowane przez NFZ;
• szczepienia przypominające dla dorosłych – odpłatne; koszt jednej dawki wynosi od 50 do 150 zł, w zależności od rodzaju preparatu i miejsca zakupu (apteka, prywatna placówka).