Trauma, czyli uraz psychiczny - sposoby leczenia

Czym jest trauma – charakterystyka

Zgodnie z powszechnie obowiązującą definicją traumy stan ten polega na urazie psychicznym, trwałej zmianie w psychice, która została wywołana przykrym doświadczeniem. Na skutek jej zaistnienia osoba, która doznała traumatycznego przeżycia, może mieć problemy z powrotem do normalnego funkcjonowania. Trudności dotyczą najczęściej adaptacji do środowiska oraz odnalezienie się w określonym systemie, jako jego nieodłączna część. Problematyczne staje się też wykonywanie zwykłych, codziennych obowiązków. Trauma to obezwładniające doświadczenie trudnych wydarzeń, a ze względu na to, że niszczy utrwalony obraz świata, wpływa na pojmowanie własnej podmiotowości oraz poczucie bezpieczeństwa.

Należy przy tym rozróżnić takie pojęcia jak „trauma” i „stresor traumatyczny”. Trauma to stan psychiczny spowodowany wpływem zagrażających zdrowiu i życiu czynników zewnętrznych, który wywołuje głębokie zmiany w funkcjonowaniu człowieka. Stresor traumatyczny natomiast to doświadczenie związane z poważnym zranieniem, zagrożeniem integralności cielesnej czy śmiercią, na które dana osoba była bezpośrednio narażona i odczuwała wówczas silny strach, bezradność bądź przerażenie.

Przyczyny i objawy traumy

Uraz psychiczny może zostać wywołany przez szereg rozmaitych czynników. Warto przy tym podkreślić, że czasami tkwi w nieoczywistych źródłach, a jego charakter jest mocno indywidualny. Bardzo często jednak wynika z tragicznego zgonu bliskiej osoby bądź bycia świadkiem czyjejś nagłej śmierci. Do traumy dochodzi również na skutek gwałtu. Inną, częstą przyczyną szoku traumatycznego jest doświadczenie napadu czy bycie ofiarą przemocy fizycznej, a także udział w wypadku komunikacyjnym i uczestnictwo w działaniach militarnych.

Przyczyny traumy:

• doświadczenie gwałtu,
• doświadczenie napadu,
• klęska żywiołowa,
• trudny i bolesny poród,
• przebywanie w sekcie,
• uprowadzenie,
• doświadczanie mobbingu w pracy,
• doświadczenie rozwodu,
• tragiczna śmierć bliskiej osoby,
• walka z przewlekłą chorobą,
• bycie świadkiem czyjejś nagłej śmierci,
• udział w wypadku komunikacyjnym,
• udział w działaniach militarnych,
• doświadczenie przemocy fizycznej, psychicznej lub seksualnej.

Rezultatem traumy mogą być utrwalone problemy w powrocie do normalnego funkcjonowania, czyli sprzed doświadczenia traumatycznego. Czasami układają się one w zespół objawów nazywany zaburzeniem stresowym pourazowym. U osoby, która doznała urazu psychicznego, pojawiają się wówczas między innymi takie symptomy jak utrata kontroli nad emocjami, problemy z koncentracją i pamięcią, nadmierne pobudzenie, a nawet stany depresyjne. Szok traumatyczny wywołuje także przyspieszenie tętna i oddechu oraz drżenie kończyn. Typowe dla traumy jest też wielokrotne odtwarzanie w myślach traumatycznego doświadczenia i unikanie okoliczności, które o nim przypominają.

Objawy traumy:

• drżenie kończyn,
• zwiększone tętno,
• przyspieszony oddech,
• niekontrolowanie negatywnych emocji,
• problemy z koncentracją i pamięcią,
• nadmierne pobudzenie,
• stany depresyjne,
• nawracający płacz,
• oderwanie od rzeczywistości,
• myśli samobójcze,
• problemy ze snem,
• problem w odczuwaniu i uzewnętrznianiu emocji,
• nieodczuwanie emocji, apatia,
• nadmierna emocjonalność,
• nerwicowe zachowania,
• utrzymujący się zły nastrój,
• pojawianie się natrętnych myśli,
• wielokrotne odtwarzanie w myślach traumatycznego doświadczenia,
• nieuzasadniona obawa o stan zdrowia lub życie – własne lub bliskich osób,
• unikanie okoliczności przypominających o traumatycznym doświadczeniu.

Rodzaje traumy

Trauma może pojawić się na skutek jednorazowego, nagłego i silnego przeżycia, które związane było z silnymi emocjami. W takiej postaci występuje jako uraz po wypadku, trauma po porodzie czy szok po uprowadzeniu, rozwodzie, napadzie, pobiciu, gwałcie, śmierci bliskiej osoby, katastrofie czy klęsce żywiołowej. Taki stan może również wynikać z powtarzających się przez jakiś czas sytuacji stresujących – częstych, intensywnych i trudnych w akceptacji. Wybrane czynniki stresujące mogą w rezultacie doprowadzić do trwałego urazu psychicznego. Należy do nich między innymi przemoc seksualna, fizyczna i psychiczna – na przykład w postaci traumy z dzieciństwa. Do urazu psychicznego może również dojść w wyniku stalkingu, mobbingu w pracy, tortur, udziału w działaniach militarnych czy walki z przewlekłą chorobą.

Wybrane rodzaje traumy:

• trauma z dzieciństwa,
• trauma po rozstaniu,
• trauma po przemocy,
• trauma wojenna,
• trauma po porodzie,
• trauma po wypadku.

Procesy psychiczne i emocjonalne związane z traumą

Reakcje organizmu świadczące o występowaniu traumy mogą być wyzwalane na skutek ekspozycji danej osoby na okoliczności przypominające jej o doznanym urazie psychicznym. Symptomy te mogą być spowodowane między innymi obecnością w określonym miejscu, połączonym w jakimś stopniu z trudnym doświadczeniem. Także znalezienie się w konkretnych relacjach społecznych może wpływać na pojawienie się objawów traumy. Do innych czynników wywołujących symptomy szoku psychicznego należy w szczególności nadmierny stres lub lęk, poczucie bezradności, spotkanie konkretnej osoby, a także takie bodźce jak dźwięk, zapach i dotyk.

Bodźce wywołujące objawy traumy:

• dźwięk,
• dotyk,
• zapach,
• obecność w konkretnych miejscach,
• poczucie bezradności,
• nadmierny stres,
• nadmierny lęk,
• widok konkretnej osoby,
• określone relacje społeczne.

Wpływ traumy na psychikę i ciało

Trauma może powodować objawy zarówno o podłożu psychicznym, jak i fizycznym. Może być więc związana nie tylko z wysokim poziomem cierpienia i bólu oraz innymi symptomami dotyczącymi funkcjonowania psychiki. Osoba, która jej doświadczyła, może również zauważać objawy somatyczne, takie jak bóle brzucha, kołatanie serca, mdłości, bóle głowy czy kłucie w klatce piersiowej. Warto jednocześnie zaznaczyć, że trauma może wyzwolić konkretne zaburzenia psychiczne. Na jej skutek może dojść na przykład do rozwoju depresji, zaburzeń dwubiegunowych, psychozy czy zaburzeń odżywiania.

Metody leczenia i radzenia sobie z traumą

Podstawową metodą leczenia osób, które doświadczyły urazu psychicznego, jest psychoterapia – w wybranym uprzednio nurcie. Dzięki niej pacjent może przepracować swoje emocje i myśli, a w tym samym wyeliminować odczuwany lęk. Ma wówczas szansę na to, by zrozumieć, z czego wynika narastający ból emocjonalny i co powinien zrobić, by przywrócić swoją równowagę psychiczną. Metody psychoterapii przeznaczone dla osób, które doznały traumy, różnią się między sobą głównymi założeniami, natomiast istnieją wśród nich elementy wspólne. Wszystkie uwzględniają omówienie traumatycznego doświadczenia oraz pracę nad uogólnionym poczuciem zagrożenia.

Inną metodą leczenia traumy jest farmakoterapia, skoncentrowana na zmianie biologicznych mechanizmów powstawania objawów doświadczonego urazu psychicznego. Stosowane są wówczas rozmaite środki regulujące procesy neuroprzekaźnictwa w układzie serotoninergicznym i/lub noradrenergicznym. Ich wykorzystanie nie jest jednak konieczne, jeśli wystarczające okazuje się postępowanie psychoterapeutyczne. Niezależnie natomiast od sposobu leczenia traumy kluczowe jest to, by wiedzieć, w jakich dokładnie sytuacjach zgłosić się po pomoc do specjalisty: psychologa, psychiatry lub psychoterapeuty.

Wskazania do skorzystania z pomocy specjalisty:

• znaczne nasilenie objawów traumy i związane z tym zaburzenie funkcjonowania pacjenta;
• myśli lub zachowania wskazujące na ryzyko zrobienia sobie krzywdy, a nawet odebrania sobie życia;
• akty agresji wobec innych osób;
• przeżywanie traumy znacznie odbiegające od charakterystycznych reakcji na trudne doświadczenie i niezauważanie powrotu do normy;
• dostrzeganie dużej dezorganizacji, objawów psychotycznych i zaburzeń myślenia;
• doświadczenie traumy przez osobę cierpiącą na zaburzenie psychiczne, u której istnieje ryzyko wywołania związanego z nim epizodu, np. psychozy.

Terapie psychologiczne skuteczne w leczeniu traumy

• Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT)
• Terapia jungowska
• Terapia psychodynamiczna
• Terapia EMDR
• Terapia oparta na uważności
• Terapia TRE

Psychoterapia poznawczo-behawioralna

W przypadku traumy zaleca się stosowanie przede wszystkim psychoterapii poznawczo-behawioralnej (CBT). To podejście skoncentrowane na bieżących trudnościach, dzięki któremu pacjent może zrozumieć i uporządkować swoje emocje i doświadczenia, a także zmniejszyć lub nawet całkowicie wyeliminować uczucie lęku i napięcia w sytuacjach przypominających mu traumatyczne zdarzenie. W ramach psychoterapii poznawczo-behawioralnej stosowane są między innymi takie techniki i ćwiczenia jak:

• dialog sokratejski – dzięki niemu pacjent samodzielnie odkrywa swoje błędy myślowe;
• zapis myśli – za pomocą którego pacjent może przyjrzeć się własnym myślom ze zwiększonym dystansem i dostrzec obecne w nich zniekształcenia;
• zadania domowe – do wykonania w domu, poza sesjami terapeutycznymi;
• przeformułowanie poznawcze – polegające na zastępowaniu negatywnych schematów myślowych nawykami pozytywnymi.

Terapia jungowska

Innym przykładem terapii, która może zostać zastosowana w leczeniu traumy, jest analiza jungowska. Terapia Junga bywa wykorzystywana w przypadku doświadczeń traumatycznych, ponieważ pozwala na odkrywanie swojej podświadomości, docieranie do jej nieuświadomionych dotychczas obszarów. Dzięki niej pacjent może zrozumieć mechanizmy rządzące jego psychiką. Wie zatem, z czego wynikają jego emocje i zachowania. W rezultacie zyskuje szansę na to, by inaczej spojrzeć na doświadczoną traumę – z lekkim dystansem i spokojem. Do jednych z najważniejszych rezultatów terapii jungowskiej zalicza się:

• osiągnięcie psychicznej integralności i dojrzałości,
• odnalezienie i zrozumienie własnego „ja”,
• zyskanie poczucia wolności i sprawczości,
• zrozumienie mechanizmów rządzących psychiką,
• pogodzenie się z własną podświadomością,
• uzyskanie balansu między potrzebami i osiągnięciami,
• osiągnięcie harmonii między przeszłością i teraźniejszością,
• rozwinięcie umiejętności interpretacji snów,
• określenie własnych kompleksów.

Terapia psychodynamiczna

Za skuteczne narzędzie w leczeniu traumy uznaje się także terapię psychodynamiczną, skoncentrowaną na znaczeniu wewnętrznych konfliktów. Terapeuci psychodynamiczni wyrażają pogląd, że trudne emocje związane z doświadczeniem traumatycznym mogą powodować trwałe zmiany w psychice człowieka. W związku z tym należy zrozumieć głębokie procesy psychiczne i konflikty, które mogą prowadzić do objawów traumy. Dlatego podczas przeprowadzania terapii psychodynamicznej głównym celem jest wykrycie i zrozumienie nieuświadomionych dotychczas mechanizmów obronnych. Pacjent stara się też wówczas odnaleźć optymalne sposoby radzenia sobie z urazem psychicznym. Bazuje wtedy na głównych założeniach psychoterapii psychodynamicznej, do których należy w szczególności:

• by wyjść z traumy czy innego problemu o podłożu psychicznym, należy skupić się na znaczeniu wewnętrznych konfliktów;
• źródłem psychopatologii są doświadczenia wczesnego dzieciństwa;
• stosowanie wolnych skojarzeń pomaga w analizie wewnętrznych konfliktów;
• wewnętrzne symptomy doświadczeń kreowane są wokół relacji interpersonalnych;
• podczas terapii należy koncentrować się na interpretacjach przeniesienia, mechanizmów obronnych i bieżących objawów;
• mechanizmy obronne to mechanizmy służące unikaniu konsekwencji konfliktu;
• wgląd, czyli nieoczekiwana zmiana percepcji danej trudności pomaga w rozwiązaniu problemów.

Terapia EMDR

Interesującym kierunkiem w procesie leczenia pacjentów z traumą jest również innowacyjna terapia EMDR (ang. eye movement desensitisation and reprocessing). Cechą charakterystyczną tej metody jest integracyjne podejście do psychoterapii oraz stymulacja sensoryczna, która najczęściej stosowana jest w postaci stymulacji ruchu gałek ocznych. Terapeuci EMDR zakładają, że samo mówienie o doświadczeniu traumatycznym nie jest wystarczające do uzyskania oczekiwanego efektu terapeutycznego, czyli redukcji objawów traumy. Poza tym straumatyzowany pacjent nie zawsze będzie w stanie opowiadać o trudnych dla niego zdarzeniach ze wszystkimi jego szczegółami. Właśnie dlatego podczas terapii EMDR stosowany jest specjalny protokół terapeutyczny, dzięki któremu terapeuta jedynie asystuje pacjentowi, kiedy on sam dociera do źródła doświadczenia traumatycznego.

Terapia oparta na uważności

W procesie terapeutycznym osób straumatyzowanych wykorzystywana jest też niekiedy terapia poznawcza oparta na uważności (ang. mindfulness based cognitive therapy for depression, MBCT). Dzięki niej pacjenci uczą się, jak doświadczać swoich uczuć i myśli bez oceniania ich. W rezultacie zmniejszane są ich reakcje stresowe, a poradzenie sobie z traumą staje się znacznie łatwiejsze. Trening mindfulness pozwala więc na wypracowanie umiejętności zarządzania emocjami, co w rezultacie prowadzi nie tylko do zmniejszenia napięcia nerwowego, ale i do poprawy koncentracji, zwiększenia produktywności, wzmocnienia odporności emocjonalnej i, co najważniejsze, do eliminacji objawów zaburzeń czy chorób o podłożu psychicznym – czyli również urazu psychicznego.

Efekty treningu uważności w przypadku traumy:

• redukcja stresu,
• poprawa koncentracji,
• zwiększenie produktywności,
• zwiększenie poziomu satysfakcji życiowej,
• rozbudzenie empatii wobec innych osób,
• wzmocnienie odporności emocjonalnej,
• poprawa umiejętności interpersonalnych,
• skuteczniejsze rozwiązywanie problemów,
• eliminacja objawów traumy.

Terapia TRE

Także ćwiczenia uwalniające napięcia są wykorzystywane w procesie leczenia osób po doświadczeniach traumatycznych. Terapia TRE (ang. tension releasing exercises) polega na wywoływaniu w ciele pacjenta wibracji neurogenicznych, do czego służą odpowiednie sekwencje ćwiczeń. Celem jest uruchomienie innego, zdrowszego przetwarzania emocjonalnego. Dzięki terapii TRE pacjenci mają okazję do tego, by rozładować napięcie nerwowego nabudowane w organizmie. Zakończenie jej skutkuje przywróceniem witalności i umiejętności adaptacji do zmieniających się warunków obecnych w otoczeniu danej osoby.

Wsparcie farmakologiczne i alternatywne metody leczenia

Psychoterapia jest podstawową metodą leczenia traumy, natomiast w wybranych przypadkach konieczne jest wsparcie psychiatry i przyjmowanie przez pacjenta odpowiednich środków farmakologicznych. Stosowane są wówczas przede wszystkim leki przeciwlękowe lub antydepresyjne. Należy natomiast podkreślić, że istnieją również inne metody wspomagające proces leczenia pacjentów, którzy doznali urazu psychicznego. Należy do nich między innymi terapia ruchem i terapia manualna, która pomaga w uwolnieniu traumy z ciała danej osoby. Możliwe jest też zastosowanie arteterapii, podczas której pacjent uczy się, jak wyrażać swoje emocje i przekonania na temat traumatycznego wydarzenia.

Terapia traumy bazująca na połączeniu jogi i ajurwedy to podejście holistyczne, w ramach którego „uzdrawianiu” podlega zarówno umysł, jak i ciało danej osoby. Jej celem jest wówczas przywrócenie równowagi po traumie. Jest to możliwe dzięki rozluźnieniu napiętych mięśni, regulacji oddechu oraz poszerzeniu świadomości ciała i umysłu. Efekty terapeutyczne osiągane są także poprzez zrównoważenie energii wewnętrznej za pomocą diety, masaży i ziołolecznictwa.

Rola terapii traumy w procesie leczenia

Należy jednak podkreślić, że to psychoterapia stanowi podstawową metodę leczenia traumy. W wybranych przypadkach może zostać uzupełniona odpowiednio opracowaną farmakoterapią oraz metodami alternatywnymi, natomiast przeprowadzenie jej stanowi najczęściej pierwsze zalecenie specjalistów, do których zgłaszają się pacjenci po doświadczeniu traumatycznym. Psychoterapia traum odgrywa kluczową rolę w procesie odbudowy stanu pacjenta po urazie psychicznym. Dzięki niej pacjenci mogą odzyskać równowagę wewnętrzną i poczucie bezpieczeństwa oraz przywrócić harmonię w swoim życiu.

Jak znaleźć pomoc po doświadczeniach traumatycznych i jak wyjść z traumy?

Osoby, które doznały traumatycznego przeżycia, najczęściej zgłaszają się po wsparcie do wybranego psychologa. Zadaniem takiego specjalisty jest wówczas identyfikacja problemu oraz ewentualne skierowanie pacjenta do psychiatry czy psychoterapeuty. Warto przy tym podkreślić, że nie zawsze trudne doświadczenie i związane z nim negatywne emocje są równoznaczne z traumą. Czasami wdrożenie leczenia nie jest konieczne. Właśnie dlatego pierwszym wyborem pacjentów zmagających się z trudnościami o podłożu psychicznym jest właśnie psycholog. Podczas wizyty stawiana jest diagnoza i, jeśli wymaga tego stan pacjenta, zalecane jest udanie się do innego specjalisty.

Wstrząs psychiczny może jednak spowodować konieczność specjalistycznego leczenia. W takiej sytuacji niezbędne jest zazwyczaj wprowadzenie psychoterapii, w wybranym uprzednio nurcie. Możliwe jest wówczas zastosowanie na przykład terapii psychodynamicznej, terapii poznawczo-behawioralnej czy terapii skoncentrowanej na treningu uważności. Czasami niezbędne może okazać się także wdrożenie odpowiednio opracowanej farmakoterapii, za co odpowiada lekarz psychiatra, który jako jedyny specjalista od zdrowia psychicznego może przepisywać leki i prowadzić tym samym leczenie farmakologiczne.