Uzależnienie - czym jest, rodzaje i metody leczenia

Co to jest uzależnienie?

Uzależnienie to nawracające zaburzenie obejmujące procesy psychiczne, choć nierzadko również wegetatywne i somatyczne. Jego cechą charakterystyczną jest utrata kontroli nad zachowaniami popędowymi, co prowadzi do kompulsywnego poszukiwania możliwości zażycia substancji uzależniającej lub wykonania czynności, która wywołała uzależnienie. O uzależnieniu można mówić zawsze wtedy, kiedy życiem człowieka zaczyna rządzić jakaś substancja czy czynność i kiedy traci on nad nią kontrolę, co negatywnie wpływa na jego codzienne funkcjonowanie. Co istotne, wśród osób uzależnionych pojawiają się charakterystyczne stany, wskazujące na rozwój opisywanego zaburzenia i będące jednocześnie wskazaniem do podjęcia odpowiednich kroków terapeutycznych. W przypadku pacjentów uzależnionych typowe są w szczególności takie objawy i zachowania jak:

• silne pragnienie lub przymus zażywania danej substancji lub wykonywania określonej czynności,
• brak lub zaburzenie kontroli nad zachowaniem zawiązanym z czynnikiem uzależniającym,
• fizjologiczne objawy zaprzestania przyjmowania substancji lub czynności uzależniającej,
• zaistnienie tolerancji na substancję uzależniającą,
• spadek jakości relacji społecznych,
• porzucenie innych źródeł satysfakcji,
• poświęcanie coraz więcej czasu na zażywanie substancji uzależniającej lub wykonywanie czynności, która wywołała uzależnienie,
• przyjmowanie danej substancji czy wykonywanie konkretnej czynności uzależniającej pomimo dowodów i wiedzy na to, że ma ona szkodliwy wpływ i prowadzi do negatywnych konsekwencji psychicznych, somatycznych i społecznych.

Zgodnie z definicją uzależnienia przedstawioną przez Komitet Ekspertów WHO z 1996 roku uzależnienie to stan psychiczny, a czasami również fizyczny, który wynika z interakcji między organizmem a czynnikiem uzależniającym. Zaburzenie to charakteryzuje się zmianą zachowania oraz innymi reakcji związanymi z potrzebą lub przymusem przyjmowania określonej substancji bądź wykonywania konkretnej czynności, w sposób ciągły lub okresowy, w celu osiągnięcia określonego wpływu na psychikę. Dążenie do uzyskania satysfakcji może również wynikać z chęci uniknięcia negatywnych objawów pojawiających się w sytuacji niezaspokojenia danej potrzeby – zażycia substancji lub wykonania czynności uzależniającej.

Uzależnienie jest wtedy, kiedy dane zachowanie:

• szybko staje się nawykowe,
• ma charakter kompulsywny,
• jest częste, regularne i stereotypowe,
• pochłania zbyt dużo czasu,
• utrudnione jest jego zaprzestanie,
• związane jest z nawracającym uczuciem przymusu,
• po jego zaprzestaniu pojawia się zespół absencyjny,
• powoduje problemy zdrowotne, finansowe, małżeńskie, zawodowe i inne.

Jakie są rodzaje uzależnień?

Uzależnienie może przyjmować formę uzależniania fizjologicznego (fizycznego) oraz uzależniania behawioralnego (czynnościowego). Pierwszy z wymienionych stanów to nabyta, silna potrzeba ciągłego przyjmowania wybranej substancji, na przykład kofeiny. Wspomniany przymus odczuwany jest przez osobę uzależnioną jako presja objawiająca się rozmaitymi dolegliwościami fizycznymi, takimi jak między innymi wymioty, biegunka, bóle, drżenia, uczucie zimna czy bezsenność. Uzależnienie behawioralne natomiast to zespół symptomów wynikających z utrwalonego, wielokrotnego powtarzania konkretnej czynności w celu uzyskania określonych stanów emocjonalnych: przyjemności, ulgi, satysfakcji i euforii.

Istnieje również uzależnienie społeczne (środowiskowe), które ma związek z chęcią przynależności do określonej grupy społecznej, w której obecne są uzależnienia – traktowane w jej ramach jako zwykła czynność, norma obyczajowa czy narzędzie integrujące jej członków. Co istotne, uzależnienia społeczne zazwyczaj występują w grupach rówieśniczych, subkulturowych, a także w grupach przestępczych o charakterze zorganizowanym.

Wybrane substancje uzależniające:

• nikotyna (nikotynizm),
• alkohol (alkoholizm),
• wybrane steroidy,
• opioidy, m.in. heroina i morfina,
• barbiturany przyjmowane jako leki nasenne,
• benzodiazepiny, czyli leki psychotropowe.

Wybrane czynności uzależniające:

• praca zawodowa,
• uprawianie hazardu,
• uprawienie seksu,
• masturbacja,
• oglądanie pornografii,
• aktywność w internecie,
• granie w gry komputerowe,
• nadmierna dbałość o tężyznę fizyczną (bigoreksja).

Istnieją więc rozmaite postaci uzależnień, wywołanych różnorodnymi czynnikami. W związku z tym narażeni są na nie tylko osoby dorosłe, ale i dzieci i młodzież. Uzależnienie jest diagnozowane w różnych grupach wiekowych, a proces terapeutyczny prowadzony w poszczególnych przypadkach jest bezpośrednio uzależniony od specyfiki problemu i indywidualnych potrzeb danej osoby. Niezależnie jednak od tego, ile dana osoba ma lat, uzależnienie może w istotnym stopniu wpłynąć na jej życie, prowadząc nawet do śmierci.

Niestety nie zawsze możliwe jest szybkie dostrzeżenie powstałego problemu – tym bardziej że współczesne uzależnienia przyjmują rozmaite formy. Jednym z mniej powszechnych rodzajów uzależnień jest alkoreksja, czyli zastępowanie jedzenia alkoholem w celu utrzymania szczupłej sylwetki. Należy też do nich ortoreksja – zbyt duża koncentracja na zdrowym jedzeniu czy tanoreksja – uzależnienie od opalania się, przede wszystkim w solarium.

Wybrane rodzaje uzależnień:

• uzależnienie od internetu,
• uzależnienie od telefonu (fonoholizm),
• uzależnienie od opalania się (tanoreksja)
• uzależnienie od ćwiczeń fizycznych,
• uzależnienie od mediów społecznościowych,
• uzależnienie od seksu,
• uzależnienie od pornografii,
• uzależnienie od masturbacji,
• uzależnienie od zakupów (zakupoholizm),
• uzależnienie od gier komputerowych,
• uzależnienie od alkoholu (alkoholizm),
• uzależnienie od hazardu,
• uzależnienie od narkotyków,
• uzależnienie od jedzenia,
• uzależnienie od fast foodów.

Mechanizmy uzależnienia

W procesie rozwoju uzależniania kluczową rolę ogrywa przede wszystkim popęd, emocje i motywacja. Popęd reguluje zachowanie człowieka, pobudza określone struktury w jego mózgu, czego celem jest zaspokojenie konkretnych potrzeb. W przypadku pacjentów uzależnionych dochodzi do wzmocnienia i utrwalenia zachowań prowadzących do oczekiwanego rezultatu. Dążenia poszukiwawcze mogą wówczas zakończyć się poczuciem satysfakcji na przykład na skutek przyjęcia określonego środka psychoaktywnego. Jest to natomiast tylko wybrany mechanizm uzależniania się od danego czynnika.

W literaturze wyróżnia się też między innymi system iluzji i zaprzeczeń. Osoba, która stosuje taki mechanizm, zniekształca postrzeganie siebie i okoliczności, w których się znajduje. Jeżeli doszło w jej przypadku do zaburzenia, doświadcza ona dylematów dotyczących wyboru odpowiedniego poglądu związanego z negatywnymi i pozytywnymi skutkami określonej czynności. W rezultacie wybiera przyjęcie poglądu negatywnego. Przykładowo – pacjent uzależniony od narkotyków wyobraża sobie wyłącznie pozytywne aspekty ich zażywania, czyli na przykład poprawę nastroju. Odpiera wtedy myśli o negatywnych skutkach przyjmowania takich substancji.

Uzależnienie może mieć też związek z nałogową regulacją emocji. Osoba uzależniona zażywa środki psychoaktywne lub wykonuje inną czynność uzależniającą, ponieważ chce w ten sposób osiągnąć równowagę emocjonalną. Kiedy więc ma ona zły dzień, to nagradza to sobie zażyciem substancji lub realizacją aktywności uzależniającej. Może ona wtedy sięgnąć na przykład po narkotyki. Co istotne, taki mechanizm pojawia się wśród osób, które nie mają odporności na rutynę pojawiającą się w ich życiu codziennym.

Fazy uzależnienia

Fazy uzależnienia są bezpośrednio uzależnione od specyfiki problemu danej osoby. Oznacza to, że nieco inaczej przebiega uzależnianie się od alkoholu niż na przykład od hazardu. W przypadku osób, u których dochodzi do rozwoju alkoholizmu, wyróżnia się cztery fazy: eksperymentowania z alkoholem bądź jego picia w towarzystwie, czerpania pozornych korzyści z picia, utraty kontroli oraz uzależnienia, objawiającego się niemożnością normalnego funkcjonowania bez alkoholu. W innej klasyfikacji wyróżnia się fazę wstępną – przedalkoholową, fazę ostrzegawczą – zwiastunową, fazę krytyczną – ostrą oraz fazę przewlekłą – chroniczną.

Fazy alkoholizmu:

• faza eksperymentowania z alkoholem bądź picia alkoholu w towarzystwie,
• faza doświadczania pozornie korzystnego wpływu alkoholu na organizm,
• faza utraty kontroli nad piciem alkoholu,
• faza uzależnienia, w której niemożliwe staje się normalne funkcjonowanie bez alkoholu.

W zależności od poszczególnych faz mogą pojawić się wówczas następujące objawy problemu:

• spożywanie alkoholu w celu utrzymania równowagi psychicznej,
• wzrost tolerancji na alkohol,
• przerwy w życiorysie,
• koncentrowanie się na alkoholu,
• picie alkoholu w samotności,
• unikanie rozmów na temat picia alkoholu,
• zaburzenia pamięci,
• poczucie winy z powodu nadużywania alkoholu,
• głód alkoholowy,
• brak kontroli nad ilością spożywanego alkoholu,
• obwinianie innych osób za swoje zachowania,
• zaniedbywanie rodziny,
• zaniedbywanie obowiązków zawodowych,
• zbieranie alkoholu,
• tzw. ciągi alkoholowe,
• brak zasad moralnych,
• napady drgawkowe.

Fazy uzależnienia od narkotyków:

• faza eksperymentowania z narkotykami lub ich zażywania w towarzystwie,
• faza doświadczania pozornie korzystnego wpływu narkotyków na organizm,
• faza utraty kontroli nad zażywaniem narkotyków,
• faza uzależnienia, w której niemożliwe staje się normalne funkcjonowanie bez narkotyków.

Fazy uzależnienia od hazardu:

• faza zwycięstw, podczas której pojawia się fascynacja z powodu wygranych,
• faza strat, w której występują problemy finansowe,
• faza desperacji, w której pojawia się utrata pracy i pogorszenie relacji rodzinnych,
• faza utraty nadziei, kiedy nie ma już fascynacji, a stan psychiczny danej osoby jest znacznie pogorszony.

Fazy uzależnienia od seksu internetowego:

• faza odkrywania,
• faza eksperymentowania,
• faza eskalacji,
• faza kompulsji,
• faza beznadziejności.

Jakie są objawy uzależnienia?

Uzależnienie może objawiać się zarówno poprzez symptomy psychiczne, jak i fizyczne. W przypadku zażywania substancji psychoaktywnych dochodzi do zmian w mózgu i ośrodkowym układzie nerwowym, które następnie powodują określone symptomy uzależnienia. Warto natomiast podkreślić, że opisywane zaburzenie może objawiać się w różny sposób, w zależności od jego dokładnej postaci. Wpływa więc na to specyfika uzależnienia. Przykładowo – wśród osób uzależnionych od mediów społecznościowych pojawia się między innymi brak apetytu, zaburzenia snu, brak kontroli nad czasem przeznaczanym na aktywność w internecie, a także uczucie gniewu, kiedy publikowane treści nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.

Ogóle symptomy uzależnienia:

• pragnienie lub przymus przyjęcia określonej substancji czy wykonania konkretnej czynności,
• rezygnacja z innych przyjemności na rzecz przyjmowania określonej substancji lub wykonywania konkretnej czynności,
• odczuwanie dużego dyskomfortu w sytuacji, kiedy niemożliwe jest przyjęcie określonej substancji lub wykonanie konkretnej czynności,
• poświęcanie zbyt wiele czasu na oddawanie się czynnościom związanym z uzależnieniem,
• brak lub zaburzenie kontroli nad zachowaniami związanymi z uzależnieniem,
• zaburzenie relacji społecznych związane z czynnikiem uzależniającym.

Pozostałe objawy uzależnienia:

• utrata pamięci,
• wahania nastroju,
• depresja,
• brak apetytu
• drażliwość,
• bóle głowy,
• problemy ze snem,
• utrata czy zachwianie samokontroli,
• brak czasu dla rodziny i znajomych,
• zaniedbywanie swoich obowiązków, np. zawodowych,
• drgawki,
• nudności,
• wymioty,
• dezorientacja,
• duszności,
• suchość w ustach,
• rozszerzone źrenice,
• nieregularne tętno,
• zmiany ciśnienia krwi.

Przyczyny uzależnienia

Uzależnienia mogą wynikać z czynników genetycznych, medycznych, socjologicznych, psychiatrycznych, pedagogicznych oraz hormonalnych. Istotne są więc między innymi predyspozycje genetyczne. Badania dowodzą, że dzieci rodziców przejawiających skłonności do uzależnień częściej popadają w nałogi w dorosłym życiu. Uzależnienie może być też wynikiem nieodpowiedniego procesu socjalizacji. Uznaje się, że wychowywanie się w dysfunkcyjnej rodzinie sprzyja rozwojowi uzależnień. Kluczowe są również czynniki socjologiczne. Zdaniem socjologów uzależnienia są wynikiem tego, jak wygląda współczesne życie. Ludzie oddają się uzależnieniom, szukając w ten sposób metody na szybkie wyeliminowanie stresu.

Uzależnienie może być też efektem tego, w jaki sposób substancje psychoaktywne wpływają na ludzki organizm (dot. uzależnień od substancji). Mogą one powodować pobudzenie, euforię, a w sytuacji zaprzestania ich przyjmowania – ból psychiczny, który trzeba „wyciszyć” za pomocą substancji uzależniającej. Poza medycznymi przyczynami uzależnień od substancji wymienia się także czynniki hormonalne. Niektórzy naukowcy wskazują na istnienie związku między substancjami uzależniającymi a hormonami szczęścia: zawartość takich środków zwiększa poziom dopaminy. Nie można również zapominać o tym, że uzależnienie może być następstwem zaburzeń czy chorób o podłożu psychicznym.

Przyczyny rozwoju uzależnień:

• czynniki genetyczne,
• czynniki socjologiczne,
• czynniki pedagogiczne,
• czynniki medyczne,
• czynniki hormonalne,
• czynniki psychiatryczne.

Możliwe jest też wyróżnienie konkretnych czynników, które sprzyjają rozwojowi uzależnienia. Należy do w nich w szczególności depresja oraz inne choroby czy zaburzenia o podłożu psychicznym. Uzależnienie może mieć też związek z jego obecnością w domu rodzinnym osoby uzależnionej czy z jej trudnym dzieciństwem, które może powodować traumę. Także częsty i silny stres bywa czynnikiem wpływającym na rozwój uzależnienia. Do innych, częstych czynników zwiększających ryzyko nałogu jest obniżone poczucie własnej wartości, problemy w związku czy w pracy, a także brak wsparcia ze strony bliskich osób.

Czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnienia:

• depresja,
• uzależnienie w domu rodzinnym,
• nadmierny i częsty stres,
• obniżone poczucie własnej wartości,
• chęć zaimponowania innym osobom,
• trudne dzieciństwo,
• problemy w związku,
• problemy w pracy,
• brak wsparcia ze strony bliskich osób.

Skutki uzależnień

Konsekwencje uzależnienia różnią się w zależności od tego, jaka jest specyfika danego zaburzenia. Kluczowy jest czynnik uzależniający. Przykładowo – nieco inne skutki mogą pojawić się u osób uzależnionych od gier komputerowych niż u osób cierpiących na uzależnienie od alkoholu. Istotny jest również wiek danej osoby i jej aktualna sytuacja życiowa. Niemniej w wielu przypadkach zauważa się przede wszystkim takie następstwa uzależnienia jak:

• utrata poczucia tożsamości,
• utrata celów życiowych,
• wykluczenie społeczne,
• ograniczenie możliwości edukacyjnych,
• ograniczenie możliwości zawodowych,
• utrata pracy,
• problemy finansowe,
• popadanie w konflikty z innymi osobami,
• łamanie prawa,
• zaburzenie relacji rodzinnych.

Terapeuci uzależnień zauważają też u swoich pacjentów zdrowotne konsekwencje nałogu. Pojawiają się one w szczególności u osób uzależnionych od środków psychoaktywnych, których przyjmowanie powoduje uszkodzenie wielu narządów i rozwoju rozmaitych schorzeń. W skrajnych przypadkach uzależnienie może prowadzić do śmierci. Wśród konsekwencji zdrowotnych doświadczanych przez osoby uzależnione znajduje się także rozwój zaburzeń i chorób o podłożu psychicznym – co w znacznym stopniu wpływa na jakość życia i przebieg procesu terapeutycznego osoby decydującej się na wyjście z nałogu.

Zdrowotne skutki uzależnień:

• rozwój poważnych chorób lub zaburzeń o podłożu psychicznym, np. nerwicy, depresji czy psychozy,
• uszkodzenie wielu narządów wewnętrznych, np. jelit, wątroby, żołądka, serca, płuc, gardła czy nerek,
• przedawkowanie substancji psychoaktywnych i zatrucie,
• pogorszenie funkcjonowania układu odpornościowego oraz związane z tym częste infekcje wirusowe i bakteryjne,
• pogorszona zdolność ośrodkowego układu nerwowego do poprawnej oceny sytuacji zewnętrznej,
• zaburzenia w aktywności seksualnej,
• wady postawy i wzroku.

Należy natomiast podkreślić, że u każdej osoby uzależnionej dochodzić może do różnych konsekwencji uzależnienia. Przykładowo – wśród alkoholików zwiększa się ryzyko udaru mózgu, nadciśnienia tętniczego, zawału mięśnia sercowego, zaburzenia rytmu serca czy raka trzustki. U takich osób możliwe jest też powstanie nadżerek, niewydolność wątroby, przewlekłe zapalenie błony śluzowej tchawicy i oskrzeli, a także zmiany skórne, takie jak na przykład żółtawy kolor skóry. Jednocześnie pojawiają się skutki psychiczne, polegające między innymi na pogorszeniu jakości nawiązanych wcześniej relacji z innymi osobami czy wykluczenie społeczne, powodujące poczucie osamotnienia.

Wybrane konsekwencje alkoholizmu:

• nadciśnienie tętnicze,
• udar mózgu,
• niewydolność serca,
• zawał mięśnia sercowego,
• zaburzenia rytmu serca,
• choroba wieńcowa,
• powstawanie nadżerek,
• żylaki przewodu pokarmowego,
• owrzodzenia żołądka,
• choroba refluksowa przełyku,
• przewlekłe zapalenie trzustki,
• rak trzustki,
• stłuszczenie wątroby,
• zwłóknienie wątroby,
• niewydolność wątroby,
• marskość wątroby,
• przewlekłe zapalenie błony śluzowej tchawicy i oskrzeli,
• ostra niewydolność nerek,
• zmniejszenie ruchliwości plemników,
• zaburzenia potencji,
• nowotwór wątroby, krtani, gardła, przełyku, piersi lub sutka,
• zmiany skórne, np. żółtawy kolor skóry.

Jak pomóc osobie uzależnionej?

By pomóc osobie uzależnionej, należy przede wszystkim okazać jej wsparcie, życzliwość i zrozumienie. Samodzielne wyjście z uzależnienia jest bardzo trudne, a czasami nawet niemożliwe, niezależnie od tego, czy terapia będzie polegała na spotkaniach z psychologiem od uzależnień, czy na pobycie w zamkniętym ośrodku leczenia uzależnień. Warto również porozmawiać z uzależnionym na temat jego nałogu, a także obaw związanych z planowanym leczeniem. Dobrze wówczas delikatnie zachęcać bliskiego do podjęcia psychoterapii i ewentualnie detoksykacji i odwyku. Kluczowe jest to, by finalnie doszło do rozpoczęcia procesu terapeutycznego.

Jak walczyć z uzależnieniem?

Terapia uzależnień polega przede wszystkim na rozpoczęciu odpowiednio dopasowanej do potrzeb pacjenta psychoterapii, w jednym z dostępnych nurtów. Specjaliści od uzależnień stosują wśród swoich pacjentów między innymi psychoterapię psychodynamiczną, poznawczo-behawioralną, humanistyczną i psychoterapię systemową. Pierwszym krokiem ku zdrowieniu jest zazwyczaj wizyta u psychologa, który identyfikuje problem i wyznacza odpowiedni plan terapeutyczny. Może on wówczas skierować pacjenta do innego specjalisty – jeśli wymaga tego stan danej osoby. Czasami niewystarczająca jest jednorazowa wizyta w poradni leczenia uzależnień. W wielu przypadkach konieczne jest wprowadzenie psychoterapii.