Wypalenie zawodowe - objawy i leczenie

Co to jest wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe po raz pierwszy zostało opisane przez amerykańskiego psychiatrę H.J. Freudenberga, który przedstawił je jako syndrom charakteryzujący się poczuciem psychicznego i fizycznego wyczerpania, zbyt częstą irytacją, niecierpliwością, cynizmem, chronicznym znudzeniem, izolowaniem się oraz tłumieniem emocji. Zgodnie z definicją Europejskiego Forum Stowarzyszeń Medycznych WHO natomiast jest to zespół wyczerpania energii emocjonalnej, poznawczej i fizycznej, który objawia się wyczerpaniem emocjonalnym i fizycznym, a także brakiem efektywności i kompetencji.

Co istotne, bardzo trudno precyzyjnie ustalić początek wypalenia zawodowego. Zazwyczaj syndrom ten rozwija się powoli i niełatwo zauważyć jego charakterystyczne symptomy. Dopiero po czasie dochodzi do jego dostrzeżenia, co dzieje się nagle i z dużą siłą. W rezultacie problematyczne staje się poradzenie sobie z jego objawami, co w znacznym stopniu wpływa zarówno na życie zawodowe danej osoby, jak i prywatne. Bardzo często pojawią się wówczas myśli i zachowania ucieczkowe, czyli chęć ucieczki od tego, co powoduje psychiczny dyskomfort. Zmniejsza się też wtedy naturalnie zaangażowanie w wykonywanie obowiązków zawodowych, a przy okazji w ogóle energia życiowa oraz skuteczność podejmowanych działań. W zamian za to obecne jest wyczerpanie, cynizm, depersonalizacja, a także nieskuteczność i brak satysfakcji.

Na wypalenie zawodowe składają się trzy odrębne elementy:

• emocjonalne wyczerpanie – a przy tym utrata wiary we własne możliwości zawodowe, uczucie pustki i brak sił,
• depersonalizacja – obojętność wobec innych pracowników, cynizm, poczucie bezsensu, poczucie bezosobowości i bezduszności,
• negatywna samoocena – pomniejszanie wagi własnych dokonań zawodowych, obawa o przyszłość i stabilność pracy, poczucie marnowania czasu na danym stanowisku, poczucie winy i krzywdy.

Wypalenie zawodowe – objawy

Do najczęstszych oznak wypalenia zawodowego należą objawy behawioralne, interpersonalne, fizyczne oraz związane z postawą człowieka. Wśród symptomów emocjonalnych i behawioralnych wymienia się między innymi trudności w relaksowaniu się, utrzymujące się poczucie znużenia, obniżony nastrój, nieustanną obecność negatywnych myśli i postaw, długotrwałe urazy wobec innych osób, a także regularnie pojawiające się poczucie osamotnienia i izolacji. Do objawów fizycznych natomiast zalicza się silne poczucie zmęczenia, obniżoną aktywność fizyczną, zaburzenia snu, utratę wagi i zaburzenia apetytu, spadek potrzeb seksualnych oraz nadużywanie alkoholu, leków i palenie papierosów.

Fizyczne objawy wypalenia zawodowego:

• silne poczucie zmęczenia,
• utrata wagi,
• zaburzenia apetytu,
• zmniejszenie potrzeb seksualnych,
• nadużywanie alkoholu, leków i palenie papierosów,
• obniżona aktywność fizyczna,
• zaburzenia snu.

Emocjonalne i behawioralne objawy wypalenia zawodowego:

• trwałe poczucie znużenia,
• problem z relaksowaniem się,
• stale występujące negatywne postawy i myśli,
• spadek nastroju,
• długotrwałe urazy wobec innych osób,
• regularnie pojawiające się poczucie osamotnienia lub izolacji.

Jednymi z najczęściej pojawiających się oznak wypalenia zawodowego są także symptomy rodzinne i społeczne. W grupie tej wyróżnia się w szczególności spadek zainteresowania bliskimi osobami, opór przed wspólnym wypoczynkiem z nimi, spędzanie większej ilości czasu poza domem, a także zwiększona skłonność do irytacji lub złości na członków rodziny. Typowe dla wyczerpania zawodowego jest też znacznie częstsze oglądanie telewizji i traktowanie tego jako sposobu na zapomnienie o istniejących problemach. U osób wypalonych pojawia się również wzrastające poczucie niekompetencji.

Rodzinne i społeczne objawy wypalenia zawodowego:

• spadek zainteresowania bliskimi,
• opór przed wspólnym wypoczynkiem z rodziną,
• spędzanie większej ilości czasu poza domem,
• wzrastające poczucie niekompetencji,
• zwiększona skłonność do irytacji lub złości na bliskich,
• nadmierne oglądanie telewizji jako sposób na zapomnienie o problemach.

Objawy wypalenia zawodowego związane są też oczywiście z samą pracą. Należy do nich na przykład utrata zapału do pracy i narastające niezadowolenie z jej wykonywania. Do grupy tej zalicza się także poczucie związane ze stałym brakiem czasu na realizację jakichś celów. Pracownicy, u których wystąpiło wypalenie, mają też obawy, a nawet opór przed zwykłym wyjściem do pracy. Utrzymuje się także w nich złość wobec przełożonych i współpracowników. Dodatkowo miewają trudności w wyrażaniu własnej opinii.

Objawy wypalenia zawodowego związane z pracą:

• poczucie ciągłego braku czasu,
• obawy i opór przed pójściem do pracy,
• rosnące niezadowolenie z pracy,
• problemy w wyrażaniu własnej opinii,
• brak zapału do wykonywania obowiązków zawodowych,
• utrzymująca się złość wobec przełożonych czy współpracowników.

Należy jednak podkreślić, że u każdej osoby oznaki wypalenia zawodowego mogą być inne. Typowe dla opisywanego syndromu jest natomiast to, że pracownik, który jest wyczerpany, traci zaangażowanie w wykonywanie obowiązków zawodowych, odczuwając przy tym bezsens podejmowanych czynności. Pojawia się też wówczas poczucie wszechmocy i jednocześnie przeświadczenie o zupełnej niekompetencji. W rezultacie może dojść do wielu negatywnych konsekwencji – zarówno w obszarze psychicznym, jak i fizycznym.

Możliwe symptomy wypalenia zawodowego:

• cynizm,
• zaburzenia snu,
• złość i niechęć,
• poczucie winy,
• brak odwagi,
• izolacja i wycofanie się,
• poczucie zawodu wobec samego siebie,
• ciągłe uczucie zmęczenia i wyczerpania,
• częste spoglądanie na zegarek,
• obojętność,
• nieufność wobec innych osób,
• niechęć do zmian,
• paranoidalne wyobrażenia,
• problemy w małżeństwie,
• problemy rodzinne,
• negatywizm,
• poczucie bezruchu,
• silne zmęczenie po pracy,
• brak pozytywnych uczuć wobec klientów czy pacjentów,
• przesuwanie terminów spotkań z klientami czy pacjentami,
• awersja do telefonów i wizyt klientów czy pacjentów,
• stereotypizacja klientów czy pacjentów,
• obniżona odporność organizmu i regularne infekcje,
• częste bóle głowy,
• nawracające dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego,
• częsta nieobecność w miejscu pracy,
• niemoc koncentrowania się na klientach lub pacjentach bądź problem z ich wysłuchaniem.

Przyczyny wypalenia zawodowego

Na rozwój wypalenia zawodowego wpływa przede wszystkim charakter wykonywanej pracy. Co istotne, wyróżnia się kilka zawodów, w przypadku których ryzyko pojawienia się opisywanego stanu jest znacznie zwiększone. Dotyczy to między innymi pielęgniarek, lekarzy i innych przedstawicieli służby medycznej. Szczególnie narażeni na wypalenie zawodowe są także nauczyciele, pracownicy socjalni i osoby zajmujące się zdrowiem psychicznym pacjentów. Wszystkie te profesje wymagają od pracowników nieustannej gotowości do niesienia ludziom pomocy, czyli realizacji ich obowiązków zawodowych. Dotyczą również konieczności ciągłego doszkalania się, a także podejmowania niekiedy bardzo trudnych decyzji oraz pośredniego uczestniczenia w czyimś życiu i w jego rozmaitych problemach.

Do czynników wypalenia zawodowego zalicza się także wiek oraz staż pracy pracownika. Co ciekawe jednak, syndrom ten częściej dostrzega się u młodszych pracowników – zarówno pod względem wieku, jak i stażu pracy. Wśród możliwych czynników go warunkujących wymienia się również płeć: większą skłonność do popadania w wypalenie zawodowe przypisuje się kobietom, ze względu na ich rozwiniętą zdolność do identyfikowania się z problemami pacjentów czy klientów. Uznaje się, że kobiety mają większe predyspozycje do emocjonalnego wyczerpania, podczas gdy mężczyźni są bardziej narażeni na depersonalizację. Kobiety są zwykle wrażliwsze i bardziej empatyczne, w związku z czym mogą być bardziej narażone na emocjonalne wyczerpanie. Związek między płcią i wypaleniem zawodowym nie jest natomiast jednoznaczny.

Czynniki wypalenia zawodowego:

• niskie wynagrodzenie,
• wpływy środowiska,
• przedmiotowe traktowanie innych osób,
• przepracowanie,
• zaburzone poczucie własnej wartości,
• problemy z kontrolowaniem własnych emocji,
• skłonność do nadmiernej rywalizacji,
• usilne dążenie do perfekcji w pracy,
• brak sukcesów zawodowych,
• wyczerpanie emocjonalne,
• niepewność w kontaktach z innymi ludźmi,
• brak satysfakcji z pracy.

Jak dochodzi do wypalenia zawodowego?

Wyróżnia się dwanaście różnych faz wypalenia zawodowego. Podczas etapu pierwszego podejmowanie aktywności zawodowej staje się przymusem. Zmniejsza się też wówczas chęć do zaakceptowania własnych ograniczeń. W ostatnim, dwunastym etapie następuje pełne wypalenie. Zauważane jest wówczas zupełne wyczerpanie – zarówno na poziomie fizycznym, jak i emocjonalnym. Osoba doświadczająca takiego stanu jest znacznie bardziej podatna na rozmaite infekcje, co ma związek z obniżeniem odporności jej organizmu. Charakterystyczne dla tego etapu jest też zwiększone ryzyko zachowania na choroby serca, krwi i przewodu pokarmowego. Co istotne, skorzystanie z profesjonalnej pomocy powinno nastąpić najpóźniej na etapie siódmym – po to, by zapobiec dalszemu rozwojowi wypalenia zawodowego.

Fazy wypalenia zawodowego:

• Etap 1. Wykonywanie obowiązków zawodowych staje się przymusem. Pojawia się konieczność efektywnej pracy z powodu stawiania sobie dużych oczekiwań i jednocześnie zmniejszona chęć do zaakceptowania własnych ograniczeń.
• Etap 2. Udowadnianie sobie za pomocą wzrostu zaangażowania w pracę, że jest się wartościowym człowiekiem. Sposobem na samorealizację staje się wówczas zwiększona czy wzmożona aktywność zawodowa.
• Etap 3. Zaniedbywanie własnych potrzeb, a w tym potrzeby odpoczynku i relacji z bliski osobami ze względu na pracę. Prawdopodobne jest wówczas sięganie po środki psychoaktywne oraz nasilenie potrzeb seksualnych.
• Etap 4. Doświadczanie konfliktu potrzeb wewnętrznych z potrzebami zewnętrznymi. Odczuwanie wyczerpania organizmu. Pojawianie się złośliwych zachowań względem innych osób, niepunktualność, dezorientacja czy niedotrzymywanie terminów spotkań.
• Etap 5. Reorientacja priorytetów. Dotychczasowe cele życiowe mogą stać się nieaktualne i być negatywnie oceniane, uznawane za zbędne.
• Etap 6. Utrata możliwości adaptacyjnych. Zmiana w zachowaniu, spadek wydajności i tolerancji. Izolacja od otaczającego świata, agresywność, cynizm, brak cierpliwości, deprecjonowanie rzeczywistości, utrata empatii. Następuje znaczne ograniczenie wydajności oraz pogorszenie stanu fizycznego.
• Etap 7. Brak orientacji, utrata perspektyw, alienacja, mała nadzieja na dobrą przyszłość. Prawdopodobne jest wówczas sięganie po alkohol, narkotyki czy leki.
• Etap 8. Trwający proces izolacji i wycofania z życia. Traktowanie oznak zainteresowania otaczającym światem jako atak. Możliwe są wtedy reakcje paranoidalne.
• Etap 9. Utrata poczucia stałości własnej osobowości. Prawdopodobne jest wówczas poczucie braku samodzielności jako jednostki i automatyczne wykonywanie rozmaitych czynności.
• Etap 10. Poczucie wewnętrznej pustki, wyczerpanie, zniechęcenie. Możliwe jest na tym etapie doświadczanie napadów paniki i reakcji lękowych.
• Etap 11. Rozpacz, wyczerpanie i depresja. Poczucie silnego bólu wewnętrznego i możliwość pojawienia się myśli samobójczych.
• Etap 12. Pełne wypalenie zawodowe. Wyczerpanie fizyczne i psychiczne. Znaczny spadek odporności organizmu i związane z tym częste infekcje. Zwiększone ryzyko występowania chorób krwi, serca i przewodu pokarmowego.

Konsekwencje wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe prowadzi do istotnych zmian w psychice danej osoby. Następuje wówczas zaburzenie wartości, godności i woli. Dzieje się to natomiast powoli, stopniowo wyniszczając ludzką psychikę. Dodatkowo niełatwo dostrzec opisywaną zmianę, przez co trudno ją w rezultacie odwrócić, cofnąć związane z nią konsekwencje. Warto przy tym podkreślić, że opisywany syndrom powoduje pogorszenie zdrowia psychicznego, ale nie tylko: wpływa także na kondycję fizyczną danej osoby, prowadząc do rozmaitych zaburzeń i chorób. Typowym skutkiem wypalania zawodowego jest między innymi depresja.

Możliwe skutki wypalenia zawodowego:

• depresja,
• otyłość,
• udar,
• arytmia serca,
• migotanie przedsionków,
• nawracające bóle głowy i mięśni,
• drastyczny spadek samooceny,
• labilność emocjonalna,
• myśli samobójcze, a nawet samobójstwo,
• częste konflikty z rodziną,
• zaburzenie relacji z innymi osobami,
• niekorzystny wpływ na relacje w grupie zawodowej,
• brak więzi z miejscem pracy i współpracownikami,
• wycofanie się z aktywności zawodowej,
• uzależnienie od środków psychoaktywnych.

Jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym?

Stres i wypalenie zawodowe mogą powodować ogromne szkody w organizmie pacjenta – zarówno na poziomie psychicznym, jak i fizycznym, dlatego kluczowa jest obserwacja stanu swojego zdrowia. Początkowe symptomy wypalenia są zazwyczaj niecharakterystyczne, tj. mogą wskazywać na wiele innych chorób, zaburzeń czy innych dolegliwości. Dlatego zawsze należy reagować, kiedy pojawiają się takie objawy jak między innymi zaburzenia snu, brak apetytu, migrena, bóle mięśni, przyspieszenie procesów starzenia, osłabienie wzroku czy podatność na infekcje.

Warto również zwrócić uwagę na to, jakie reakcje wywołują konkretne sytuacje oraz czy pojawia się wówczas na przykład poczucie winy, złość czy niechęć, a także uczucie zawodu wobec samego siebie. Dobrze też obserwować swoje zachowanie: czy nie pojawia się między innymi brak odwagi, obojętność, przesuwanie terminów spotkań bądź częsta nieobecność w pracy. Interwencji wymagają także ewentualne dolegliwości fizyczne, przykładowo: bóle głowy czy zaburzenia w funkcjonowaniu układu pokarmowego. W takich okolicznościach wskazana jest wizyta u lekarza pierwszego kontaktu. Skorzystanie z pomocy specjalisty jest też istotne w przypadku poważniejszych problemów osobistych, na przykład małżeńskich.

Jak zapobiegać wypaleniu zawodowemu?

Możliwe jest również zapobieganie wypaleniu zawodowemu, które polega w szczególności na zachowaniu balansu pomiędzy życiem zawodowym a prywatnym oraz wypracowanie metod walki ze stresem. Kluczowe jest też wypoczywanie, czyli dawanie sobie możliwości relaksu. Służyć temu powinno zarówno przeznaczanie chwil na realizację swoich pasji, jak i organizowanie dłuższych urlopów. By uniknąć wypalenia zawodowego, warto też zwalniać – zawsze wtedy, kiedy zaczyna brakować czasu na realizację podstawowych czynności. Istotne jest również bycie otwartym na zmianę pracy, a także rozwiązywanie problemów osobistych zawsze wtedy, kiedy się pojawiają. Osoba chcąca zachować równowagę i nie dopuścić do wypalenia zawodowego, powinna też stale obserwować swoją kondycję fizyczną i psychiczną, a w razie potrzeby skorzystać z pomocy wybranego specjalisty.

Sposoby na zmniejszenie ryzyka wypalenia zawodowego:

• wypracowanie skutecznych metod walki ze stresem i innymi, trudnymi emocjami,
• zwalnianie, kiedy zaczyna brakować czasu na podstawowe czynności,
• regularne organizowanie urlopu, aby zregenerować organizm,
• pozostawanie otwartym na zmianę pracy,
• oddawanie się swojej pasji, hobby czy zainteresowaniom,
• zauważanie i reagowanie na negatywne zmiany swojego zachowania,
• rozwiązywanie problemów osobistych zawsze wtedy, kiedy do nich dojdzie,
• zachowywanie balansu między życiem prywatnym a zawodowym,
• obserwowanie swojej kondycji psychicznej i wizyta u specjalisty, kiedy pojawia się taka konieczność,
• obserwowanie swojej kondycji fizycznej i wizyta u lekarza rodzinnego, kiedy pojawia się taka potrzeba.

Jak leczyć wypalenie zawodowe?

Leczenie wypalenia zawodowego polega na rozpoczęciu odpowiednio dopasowanej do potrzeb pacjenta psychoterapii. W trakcie spotkań z terapeutą pacjent uczy się tego, jak radzić sobie ze stresem i innymi trudnymi emocjami oraz w jaki sposób wyeliminować powstały problem, nie dopuszczając do jego powrotu. Terapia wypalenia zawodowego może również polegać na jednoczesnym stosowaniu farmakoterapii. Dzieje się tak wtedy, kiedy doświadczane przez pacjenta objawy w znacznym stopniu utrudniają mu codzienne funkcjonowanie. Przepisywane są wówczas leki stabilizujące nastrój oraz środki łagodzące drażliwość i uczucie niepokoju.

Czy wypalenie zawodowe to choroba?

Zgodnie ze stanowiskiem Światowej Organizacji Zdrowia wypalenie zawodowe stanowi składowy element Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11) jako syndrom zawodowy, którego rezultatem jest przewlekły stres w miejscu pracy. Oznacza to, że WHO nie zakwalifikowała wypalenia zawodowego do grupy jednostek chorobowych: jest to jedynie syndrom, który może wpływać na stan zdrowia, a nie choroba sama w sobie. Do syndromów mających wpływ na dobrostan i stan zdrowia pracowników należą też między innymi problemy związane z bezrobociem czy problemy dotyczące warunków zatrudnienia.

Czy można wziąć l4 na wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe nie zostało zakwalifikowane w Polsce do grupy chorób zawodowych, w związku z czym nie ma możliwości wzięcia L4 z powodu wypalenia zawodowego. Należy natomiast pamiętać o tym, że opisywany syndrom jest związany z występowaniem konkretnych jednostek chorobowych. W kontekście wypalenia zawodowego kluczowe znaczenie mają między innymi zaburzenia adaptacyjne, stany depresyjne i zaburzenia lękowe – które mogą być podstawą do wystawienia zwolnienia lekarskiego.